خلاصه کتاب ارزشمند و کاربردی اجرای احکام کیفری حضرت استاد احمدرضا عابدی (دام ظله)
ریاست محترم دیوان عدالت اداری
به اهتمام؛ شیخ ابوالفضل مهدوی مازندرانی
بخش دوم؛نحوه اجرای مجازات‌ها
اجرای مجازات حبس
پس از اینکه قاضی دادگاه حکم به حبس صادر میکند، پرونده به بخش اجرای احکام ارسال میشود. قاضی اجرا باید اقدامات لازم را برای اجرای حکم انجام دهد. این اقدامات شامل:
- معرفی محکوم به زندان: اگر محکوم در زمان صدور حکم آزاد باشد، قاضی اجرا باید او را به زندان معرفی کند. اگر محکوم قبلاً بازداشت بوده، نامه‌ای به زندان ارسال میشود تا محکومیت وی اعمال شود.
- فرم‌های مخصوص: برای معرفی محکوم به زندان، از فرم‌های مخصوص استفاده میشود که مشخصات محکوم و جزئیات حکم در آن درج میشود.
احتساب ایام بازداشت قبلی
یکی از نکات مهم در اجرای احکام کیفری، احتساب ایام بازداشت قبلی است. این به معنای آن است که اگر محکوم قبل از صدور حکم، مدتی را در بازداشت به سر برده باشد، این مدت باید از کل مدت حبس او کسر شود. حتی اگر این بازداشت کمتر از ۲۴ ساعت باشد، طبق قانون، یک روز کامل محاسبه میشود.
- بازداشت غیرقانونی: حتی اگر بازداشت قبلی به صورت غیرقانونی انجام شده باشد، باز هم این مدت باید از مدت حبس کسر شود.
- احتساب ایام تحت نظر: اگر متهم قبل از صدور حکم، در بازداشتگاه یا تحت نظر پلیس بوده، این مدت نیز باید محاسبه شود.
اقدامات پس از ارسال نامه به زندان
پس از ارسال نامه به زندان، زندان نامه‌ای به اجرای احکام ارسال میکند که شامل تاریخ شروع و پایان محکومیت است. قاضی اجرا باید این تاریخ‌ها را بررسی کند و در صورت صحت، تأیید کند. اگر محاسبات زندان صحیح نباشد، قاضی اجرا باید تاریخ دقیق آزادی محکوم را مشخص کند.
- زمان احتیاطی: قاضی اجرا باید اطمینان حاصل کند که محکوم بیشتر از مدت مقرر در زندان نماند. برای این منظور، پرونده باید حداقل ۱۰ روز قبل از اتمام مدت حبس بررسی شود تا از توقیف غیرقانونی جلوگیری شود.
آزادی مشروط
محکوم میتواند پس از تحمل بخشی از مجازات خود (معمولاً نصف یا یک سوم مدت حبس)، درخواست آزادی مشروط دهد. قاضی اجرا موظف است شرایط محکوم را بررسی کند و در صورت احراز شرایط، پیشنهاد آزادی مشروط را به دادگاه ارائه دهد.
- شرایط آزادی مشروط: محکوم باید نشان دهد که در طول مدت حبس، رفتار خوبی داشته و احتمال بازگشت به جرم کم است.
- نقش قاضی اجرا: قاضی اجرا باید بررسی کند که آیا محکوم نصف یا یک سوم مجازات خود را تحمل کرده است یا خیر. اگر شرایط محقق نشده باشد، پرونده در وقت احتیاطی باقی می‌ماند.
تأثیر عفو در محاسبه مجازات
در مواردی که بخشی از مجازات محکوم مورد عفو قرار می‌گیرد، دو دیدگاه وجود دارد:
- دیدگاه اول: عفو باعث کاهش مجازات قضایی میشود. به عنوان مثال، اگر محکوم به ۱۵ سال حبس محکوم شده و نصف آن عفو شود، مجازات قضایی به ۷٫۵ سال کاهش می‌یابد.
- دیدگاه دوم: عفو فقط میزان مجازات اجرا شده را کاهش میدهد، اما مجازات قضایی بدون تغییر باقی می‌ماند. در این حالت، محکوم باید نصف مجازات اصلی را تحمل کند، حتی اگر بخشی از آن عفو شده باشد.
محاسبه مواعد قضایی در صورت تخفیف مجازات
اگر مجازات محکوم بر اساس مواد ۴۴۲ یا ۴۸۳ قانون آیین دادرسی کیفری تخفیف یابد، در محاسبه مواعد آزادی مشروط، مجازات تخفیف‌یافته ملاک قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، محکوم باید نصف یا یک سوم مجازات تخفیف‌یافته را تحمل کند تا واجد شرایط آزادی مشروط شود.
اقدامات پس از درخواست آزادی مشروط
پس از درخواست آزادی مشروط، رئیس زندان موضوع را در شورای طبقه‌بندی زندان مطرح میکند. این شورا شامل مسئولان زندان، مددکاران، روانشناسان و قاضی ناظر زندان است. پس از بررسی، نظر شورا به قاضی اجرا ارسال میشود و قاضی اجرا باید تصمیم نهایی را بگیرد.
نکات مهم
- زندان‌های بسته و نیمه‌باز: زندانیان در زندان‌های بسته باید تمام مدت را در زندان بگذرانند، اما در زندان‌های نیمه‌باز، زندانیان میتوانند روزها در بیرون از زندان باشند و شب‌ها به زندان بازگردند.
- نقش قاضی ناظر زندان: در برخی حوزه‌های قضایی، قاضی ناظر زندان نیز در تصمیم‌گیری‌ها نقش دارد، اما در عمل، این نقش معمولاً توسط قاضی اجرا انجام میشود.
آزادی مشروط
آزادی مشروط به این معناست که محکوم پس از تحمل بخشی از مجازات خود، میتواند تحت شرایط خاصی از زندان آزاد شود. این آزادی موقت است و محکوم باید در مدت تعیین شده رفتار مناسبی داشته باشد تا مجدداً به زندان بازگردانده نشود.
شرایط آزادی مشروط:
- تحمل بخشی از مجازات: محکوم باید حداقل نصف یا یک سوم مجازات خود را تحمل کرده باشد. این میزان بستگی به نوع جرم و مدت مجازات دارد.
- رفتار مناسب: محکوم باید در طول مدت حبس رفتار خوبی از خود نشان داده باشد و احتمال بازگشت به جرم در او کم باشد.
- پرداخت ضرر و زیان: اگر محکوم به پرداخت ضرر و زیان محکوم شده باشد، باید این پرداخت را انجام داده یا توافقی با شاکی خصوصی داشته باشد.
مدت آزادی مشروط:
- مدت آزادی مشروط معمولاً بین ۱ تا ۵ سال است. اگر باقیمانده مجازات کمتر از این مدت باشد، مدت آزادی مشروط محدود به باقیمانده مجازات خواهد بود.
- اگر محکوم به ۱۴ سال حبس محکوم شده باشد و پس از تحمل ۷ سال درخواست آزادی مشروط دهد، مدت آزادی مشروط میتواند تا ۵ سال باشد.
صدور حکم آزادی مشروط:
- صدور حکم آزادی مشروط اختیاری است و دادگاه ملزم به صدور آن نیست. حتی اگر شرایط محکوم برای آزادی مشروط محرز باشد، دادگاه میتواند از صدور حکم خودداری کند.
مرخصی زندانیان
مرخصی زندانیان به این معناست که محکوم میتواند برای مدت کوتاهی از زندان خارج شود. این مرخصی معمولاً برای موارد خاص مانند بیماری، فوت بستگان یا ازدواج فرزندان اعطا میشود.
شرایط اعطای مرخصی:
- تحمل بخشی از مجازات: زندانی باید حداقل یک سوم مجازات خود را تحمل کرده باشد تا واجد شرایط دریافت مرخصی شود.
- تأمین مناسب: زندانی باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) ارائه دهد تا بتواند از مرخصی استفاده کند.
- مدت مرخصی: معمولاً زندانی میتواند هر چهار ماه یک بار حداکثر ۵ روز مرخصی دریافت کند. اگر زندانی شرایط تعلیق را داشته باشد، میتواند ماهانه ۳ روز مرخصی دریافت کند.
مرخصی در موارد خاص:
- در مواردی مانند بیماری حاد ، فوت بستگان یا ازدواج فرزندان ، زندانی میتواند تا ۵ روز مرخصی دریافت کند. این مرخصی باید توسط دادستان تأیید شود.
تأمین برای مرخصی:
- زندانی باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) ارائه دهد تا بتواند از مرخصی استفاده کند. اگر زندانی در زمان مرخصی بازنگردد، وثیقه یا وجه الکفاله ضبط میشود.
بیماری محکومین
اگر محکوم قبل از معرفی به زندان بیمار باشد و نیاز به درمان در خارج از زندان داشته باشد، قاضی اجرا میتواند اجرای مجازات را به تعویق بیندازد.
شرایط تعویق اجرای مجازات:
- گواهی پزشکی قانونی: پزشکی قانونی باید تأیید کند که محکوم بیمار است و نیاز به درمان خارج از زندان دارد.
- اخذ تأمین مناسب: قاضی اجرا باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) اخذ کند تا محکوم بتواند برای درمان از زندان خارج شود.
- مدت تعویق: مدت تعویق اجرای مجازات بستگی به مدت زمان درمان دارد و باید توسط پزشکی قانونی تعیین شود.
نکات مهم
- احتساب ایام بازداشت قبلی: ایام بازداشت قبلی باید از مدت حبس کسر شود، حتی اگر این بازداشت کمتر از ۲۴ ساعت باشد.
- تأثیر عفو در محاسبه مجازات: عفو میتواند بر محاسبه مدت مجازات تأثیر بگذارد. اگر بخشی از مجازات عفو شود، مدت مجازات کاهش می‌یابد.
- مرخصی برای بازداشت شدگان: بازداشت شدگان (متهمین) فقط در موارد خاص مانند بیماری حاد میتوانند مرخصی دریافت کنند و این مرخصی معمولاً تحت الحفظ مأمورین است.
نمونه فرم‌ها
- فرم درخواست آزادی مشروط: شامل بررسی شرایط محکوم و ارسال پرونده به دادگاه برای تصمیم‌گیری نهایی.
- فرم تعویق اجرای مجازات به دلیل بیماری: شامل نظر پزشکی قانونی و اخذ تأمین مناسب برای آزادی موقت محکوم.
تبدیل مجازات
- در مواردی که مجازات تعزیری (مانند حبس یا شلاق) به دلیل بیماری محکوم‌علیه قابل اجرا نباشد، قاضی میتواند مجازات را به نوع دیگری تبدیل کند. این تبدیل باید با توجه به نوع بیماری و شرایط محکوم‌علیه انجام شود و مجازات جدید نباید شدیدتر از مجازات اولیه باشد.
- مثال: اگر اجرای شلاق باعث تشدید بیماری محکوم‌علیه شود، نمیتوان آن را به حبس تبدیل کرد، زیرا این عمل با فلسفه قانون که به عنوان یک نهاد ارفاقی در نظر گرفته شده است، سازگار نیست.
جنون محکوم‌علیه
- اگر محکوم‌علیه دچار جنون شود، اجرای مجازات متوقف میشود. در صورت امکان، به وی مرخصی برای درمان اعطا میشود و اگر اعطای مرخصی ممکن نباشد، محکوم‌علیه در یک بیمارستان روانی بستری میشود.
- در مورد مجازات‌های حدی (مانند قصاص)، اگر محکوم‌علیه پس از صدور حکم قطعی دچار جنون شود، اجرای حکم به تعویق می‌افتد تا زمانی که وضعیت وی بهبود یابد.
احضار زندانی
- در مواردی که زندانی باید در جلسات دادگاه حاضر شود، احضاریه به زندان ارسال میشود و زندانی تحت الحفظ به دادگاه اعزام می‌گردد.
- اگر زندانی خواهان یا خوانده در پرونده‌های حقوقی باشد، احضاریه به زندان ارسال میشود و در صورت تمایل زندانی به حضور در جلسه، وی تحت الحفظ به دادگاه اعزام میشود.
حبس ابد برای اکراه‌کننده در قتل
- اجرای حکم حبس ابد برای اکراه‌کننده در قتل نیاز به درخواست اولیای دم (ورثه مقتول) دارد. اگر اولیای دم از مجازات گذشت کنند، اجرای حکم متوقف میشود.
- در مواردی که اکراه‌کننده غیرمسلمان باشد و پس از صدور حکم مسلمان شود، شرط تساوی در دین (که برای قصاص لازم است) وجود ندارد و اجرای حکم حبس ابد متوقف میشود.
جزای نقدی
- جزای نقدی میتواند جایگزین حبس باشد یا به صورت مستقل حکم شود. در صورت عدم پرداخت جزای نقدی، اقداماتی مانند توقیف اموال یا تبدیل جزای نقدی به حبس انجام میشود.
- اگر محکوم‌علیه توانایی پرداخت جزای نقدی را نداشته باشد، میتواند تقاضای تقسیط یا مهلت پرداخت کند. در صورت عدم توانایی پرداخت، جزای نقدی به خدمات عمومی یا حبس تبدیل میشود.
اجرای جزای نقدی
- در صورت پرداخت جزای نقدی توسط محکوم‌علیه، پرونده مختومه میشود. در صورت عدم پرداخت، اقدامات قانونی برای وصول جزای نقدی انجام میشود، از جمله توقیف اموال و فروش آنها.
- اگر محکوم‌علیه توانایی پرداخت نداشته باشد، جزای نقدی به خدمات عمومی یا حبس تبدیل میشود، اما مدت حبس نباید از مجازات اصلی بیشتر باشد.
نحوه اجرای مجازات جزای نقدی؛
حالت اول: محکوم‌علیه در بازداشت است و جزای نقدی پرداخت نشده است.
در این حالت، پرونده به اجرای احکام ارسال شده و محکوم‌علیه در بازداشت به سر می‌برد. قاضی دادگاه موظف است به دفتر دستور دهد که به زندان اعلام کند محکوم‌علیه به پرداخت جزای نقدی محکوم شده است. با احتساب ایام بازداشت قبلی و با رعایت مقررات مربوط به جزای نقدی، اگر محکوم‌علیه به علت دیگری بازداشت نباشد، آزاد میشود. زندان میتواند با احتساب ایام بازداشت قبلی، در ازای هر روز ۴۰۰ هزار ریال، مجازات وی را محاسبه و او را آزاد کند.
نکته مهم: اگر محکوم‌علیه هنوز در حال تحمل حبس بدل از جزای نقدی باشد، ممکن است سوالاتی درباره نحوه محاسبه تخفیف‌ها و میزان جزای نقدی قابل پرداخت مطرح شود. مثلاً، اگر محکوم‌علیه به ۲۰ میلیون ریال جزای نقدی محکوم شده و ۵ روز بازداشت قبلی داشته باشد، آیا تخفیف ۲۰ درصدی از ۲۰ میلیون ریال محاسبه میشود یا از مبلغ باقیمانده پس از کسر ایام بازداشت؟
حالت دوم: محکوم‌علیه در بازداشت است و حاضر به پرداخت جزای نقدی نیست.
در این حالت، محکوم‌علیه پس از دریافت احضاریه، اعلام میکند که قادر به پرداخت جزای نقدی نیست و ممکن است مالی را معرفی کند. قاضی اجرا باید بلافاصله نسبت به توقیف مال اقدام کند، حتی اگر مال معرفی‌شده جزء مستثنیات دین باشد. اگر مال توقیف‌شده بتواند جزای نقدی را پوشش دهد، محکوم‌علیه آزاد میشود.
نکته مهم: اگر محکوم‌علیه مالی معرفی کند که به فروش نرود، قاضی اجرا باید به او اخطاریه دهد که ظرف مدت معینی نسبت به پرداخت جزای نقدی اقدام کند.
حالت سوم: محکوم‌علیه در زندان است و حاضر به پرداخت جزای نقدی نیست.
در این حالت، محکوم‌علیه در زندان به سر می‌برد و حاضر به پرداخت جزای نقدی نیست. قاضی اجرا باید اموال محکوم‌علیه را توقیف کند. اگر مالی برای پرداخت جزای نقدی وجود داشته باشد، محکوم‌علیه آزاد میشود. اگر مالی وجود نداشته باشد، جزای نقدی به حبس تبدیل میشود.
نکته مهم: در این حالت، اگر موضوع مشمول بند الف ماده ۵۲۹ ق.آ.د.ک باشد (جزای نقدی تا ۱۵ میلیون ریال)، باید از خدمات عمومی رایگان برای تبدیل جزای نقدی استفاده شود.
حالت چهارم: محکوم‌علیه آزاد است و جزای نقدی پرداخت نشده است.
در این حالت، محکوم‌علیه آزاد است و جزای نقدی پرداخت نشده است. دو فرض وجود دارد:
- فرض اول: محکوم‌علیه قبلاً ایام بازداشت داشته و با معرفی کفیل یا وثیقه آزاد شده است. در این صورت، اگر ایام بازداشت قبلی تکافوی اجرای حکم را بکند، نیازی به ارسال اخطاریه یا احضار متهم نیست.
- فرض دوم: محکوم‌علیه ایام بازداشت قبلی نداشته است. در این صورت، قاضی اجرا باید به محکوم‌علیه اخطار دهد که نسبت به پرداخت جزای نقدی اقدام کند. اگر محکوم‌علیه ظرف ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ برای پرداخت حاضر شود، قاضی اجرا میتواند او را از پرداخت ۲۰ درصد جزای نقدی معاف کند.
نکات کلیدی:
- تخفیف ۲۰ درصدی: اگر محکوم‌علیه ظرف ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ برای پرداخت حاضر شود، قاضی اجرا میتواند او را از پرداخت ۲۰ درصد جزای نقدی معاف کند. این تخفیف میتواند بر اساس مبلغ جزای نقدی موضوع دادنامه یا مبلغ قابل پرداخت پس از کسر ایام بازداشت محاسبه شود.
- تبدیل جزای نقدی به حبس یا خدمات عمومی: اگر محکوم‌علیه قادر به پرداخت جزای نقدی نباشد، قاضی اجرا میتواند مجازات را به حبس یا خدمات عمومی رایگان تبدیل کند. این تبدیل با توجه به میزان جزای نقدی و شرایط محکوم‌علیه انجام میشود.
- توقیف اموال: اگر محکوم‌علیه مالی برای پرداخت جزای نقدی معرفی کند، قاضی اجرا میتواند آن مال را توقیف و فروخته و جزای نقدی را از محل آن وصول کند. اگر مالی وجود نداشته باشد، قاضی اجرا میتواند اموال محکوم‌علیه را شناسایی و توقیف کند.
- تقاضای مهلت برای پرداخت: اگر محکوم‌علیه تقاضای مهلت برای پرداخت جزای نقدی کند، قاضی اجرا میتواند با توجه به شرایط، به او مهلت دهد. این مهلت میتواند شامل پرداخت بخشی از مبلغ در حال حاضر و بخشی در آینده باشد.
- توقیف یارانه: در مواردی که محکوم‌علیه قادر به پرداخت جزای نقدی نباشد، قاضی اجرا میتواند یارانه نقدی او را توقیف کند. این یارانه شامل یارانه خود محکوم‌علیه و سایر اعضای خانواده است.
تقسیط جزای نقدی:
تقسیط جزای نقدی به این معناست که محکوم‌علیه به جای پرداخت یک‌جای مبلغ جزای نقدی، آن را به صورت اقساطی پرداخت کند. این موضوع در مواردی مطرح میشود که محکوم‌علیه توانایی مالی برای پرداخت یک‌جای مبلغ را ندارد.
تفاوت بین تاجر و غیرتاجر:
- تاجران: اشخاص تاجر (اعم از حقیقی یا حقوقی) نمیتوانند تقاضای تقسیط جزای نقدی کنند. در صورت عدم توانایی پرداخت، باید دادخواست ورشکستگی تقدیم کنند. اگر تقاضای تقسیط کنند، درخواست آنها بایگانی میشود.
- غیرتاجران: اشخاص غیرتاجر (حقیقی یا حقوقی) میتوانند تقاضای تقسیط کنند. در این مورد، نیاز به تقدیم دادخواست نیست و صرف درخواست کتبی کافی است. البته برخی نظرات حقوقی معتقدند که تقسیط نیاز به دادخواست دارد، زیرا فرع بر اثبات اعسار (عدم توانایی مالی) است.
صدور حکم تقسیط:
- تقسیط جزای نقدی باید به صورت حکم قضایی صادر شود و این حکم قابل اعتراض است. برخی محاکم ممکن است به صورت اداری و بدون صدور حکم، تقسیط را اجرا کنند، اما این رویه از نظر قانونی قابل دفاع نیست.
- پس از صدور حکم تقسیط، اگر محکوم‌علیه اقساط را پرداخت نکند، حکم تقسیط لغو میشود و مرجع لغو، دادگاه صادرکننده حکم است.
مرجع تقسیط:
- دادگاه نخستین (دادگاه صادرکننده حکم) مرجع تصمیم‌گیری در مورد تقسیط است. دادگاه میتواند با توجه به شرایط محکوم‌علیه، تقسیط را تصویب یا رد کند.
اجرای جزای نقدی از طریق حبس:
در مواردی که محکوم‌علیه قادر به پرداخت جزای نقدی نباشد، میتوان جزای نقدی را به حبس تبدیل کرد. این تبدیل نیاز به حکم دادگاه دارد و قاضی اجرا نمیتواند به تنهایی این تصمیم را بگیرد.
تبدیل جزای نقدی به حبس:
- فرآیند تبدیل: محکوم‌علیه باید تقاضای تبدیل جزای نقدی به حبس را به قاضی اجرا ارائه کند. قاضی اجرا پس از بررسی، پرونده را به دادگاه ارسال میکند و دادگاه در مورد تبدیل تصمیم می‌گیرد.
- مدت حبس: مدت حبس بدل از جزای نقدی بر اساس میزان جزای نقدی و نرخ تبدیل تعیین میشود. هر روز حبس معادل ۴۰۰ هزار ریال (بر اساس قانون مجازات اسلامی) محاسبه میشود.
حداکثر مدت حبس:
- مدت حبس بدل از جزای نقدی نباید از سه سال یا حداکثر مدت مجازات مقرر برای آن جرم تجاوز کند. به عنوان مثال، اگر حداکثر مجازات یک جرم ۲ سال باشد، مدت حبس بدل از جزای نقدی نیز نمیتواند بیش از ۲ سال باشد.
- استثناها: در برخی جرایم مانند قاچاق کالا و مواد مخدر، مدت حبس بدل از جزای نقدی میتواند تا ۱۵ سال (برای قاچاق کالا) یا ۱۰ سال (برای مواد مخدر) افزایش یابد.
مختومه شدن پرونده:
- پس از تبدیل جزای نقدی به حبس و تحمل مدت حبس، پرونده مختومه میشود. با این حال، اگر بعداً اموالی از محکوم‌علیه شناسایی شود، باقی جزای نقدی قابل وصول است.
اجرای مجازات شلاق:
مجازات شلاق یکی از مجازات‌های بدنی است که در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است. نحوه اجرای این مجازات به دقت در سند توضیح داده شده است.
اجرای شلاق در زندان یا خارج از آن:
- محکوم‌علیه زندانی: اگر محکوم‌علیه در زندان باشد، شلاق میتواند در زندان یا محل دیگری اجرا شود. در برخی موارد، محکوم‌علیه از زندان به محل اجرای شلاق منتقل میشود.
- محکوم‌علیه آزاد: اگر محکوم‌علیه آزاد باشد، به مرجع انتظامی معرفی میشود و شلاق در آنجا اجرا میشود.
احتساب ایام بازداشت قبلی:
- در شلاق تعزیری، ایام بازداشت قبلی محاسبه میشود و به ازای هر روز بازداشت، سه ضربه شلاق کسر میشود.
- در شلاق حدی، ایام بازداشت تأثیری در تعداد ضربات شلاق ندارد.
جنس شلاق:
- شلاق باید با نوار چرمی به طول یک متر و قطر تقریبی ۱.۵ سانتی‌متر اجرا شود. فقها نظرات مختلفی درباره جنس و نحوه اجرای شلاق دارند. برخی معتقدند که شلاق باید با چرم معمولی و بدون ایجاد درد بیش از حد اجرا شود.
نحوه اجرای شلاق:
- شدت و ضعف: شدت شلاق در جرایم مختلف متفاوت است. به عنوان مثال، شلاق زنا و تفخیذ شدیدتر از شلاق قذف و قوادی است.
- اجرای شلاق در مرجع انتظامی: معمولاً شلاق در مرجع انتظامی اجرا میشود، مگر اینکه ضربات بسیار کم باشد که ممکن است قاضی اجرا شخصاً اقدام کند.
نکات کلی:
- تضمین مناسب: در مواردی که محکوم‌علیه تقاضای تقسیط میکند، ممکن است نیاز به اخذ تضمین (مانند وثیقه یا کفالت) باشد تا از پرداخت اقساط اطمینان حاصل شود.
- ثبت سابقه اجرای شلاق: قبل از اجرای شلاق، آثار انگشتان محکوم‌علیه ثبت میشود تا از اجرای صحیح مجازات اطمینان حاصل شود.
- نظارت بر اجرای حکم: در اجرای شلاق، حضور قاضی اجرا یا نماینده وی برای نظارت بر اجرای صحیح حکم ضروری است.
اجرای مجازات شلاق:
مجازات شلاق یکی از مجازات‌های حدی و تعزیری در قوانین ایران است که نحوه اجرای آن باید با دقت و رعایت اصول خاصی انجام شود. برخی از نکات مهم در این زمینه عبارتند از:
- وضعیت محکوم:
- محکوم باید لباس متعارف بپوشد و نقاط حساس بدن مانند سر، صورت، گردن و عورت در معرض ضربات شلاق قرار نگیرند.
- در مجازات‌های حدی (مانند زنا و قوادی)، محکوم باید ایستاده باشد و ضربات به‌صورت یکنواخت و غیرمتمرکز به پشت او زده شود.
- در مجازات‌های تعزیری، محکوم میتواند خوابیده یا نشسته باشد و ضربات به پشت او وارد شود.
- شدت ضربات:
- ضربات شلاق باید با شدت متوسط زده شود تا باعث آسیب‌های جدی یا خطر جانی برای محکوم نشود.
- اگر محکوم در حین اجرای حکم بیهوش شود، اجرای مجازات متوقف میشود و تا بهبودی او به تعویق می‌افتد.
- محل اجرای حکم:
- شلاق باید در محیطی با دمای معتدل اجرا شود. در مناطق سردسیر، اجرای حکم در ساعات گرم روز و در مناطق گرمسیر در ساعات خنک روز انجام میشود.
- اگر حکم در مکان عمومی اجرا شود، حضور مردان مانع اجرای حکم نیست، اما شلاق زن باید توسط مأمور زن و بدون حضور مردان اجرا شود.
- ممنوعیت استفاده از مواد بی‌حس‌کننده:
- استفاده از داروهای بی‌حسی یا مواد روان‌گردان قبل و در حین اجرای حکم شلاق ممنوع است، زیرا هدف از مجازات، ایجاد درد و عبرت برای محکوم است.
قصاص نفس:
قصاص نفس به معنای اجرای مجازات اعدام برای قاتل است که با درخواست اولیای دم (بستگان مقتول) انجام میشود. مراحل اجرای قصاص نفس به شرح زیر است:
- دعوت از اولیای دم:
- پس از صدور حکم قصاص، قاضی اجرای احکام باید اولیای دم را دعوت کند تا در مورد اجرای قصاص، مصالحه یا دریافت دیه تصمیم بگیرند.
- اگر اولیای دم حاضر نشوند، محکوم میتواند با تودیع وثیقه آزاد شود، مگر اینکه خودش درخواست ادامه حبس را داشته باشد.
- وضعیت اولیای دم صغیر یا مجنون:
- اگر اولیای دم صغیر (کم‌سنی) یا مجنون باشند، باید تا زمان بلوغ یا افاقه آنها صبر کرد. در این مدت، محکوم میتواند با تودیع وثیقه آزاد شود.
- اگر محکوم به ادامه حبس اعتراض داشته باشد، قاضی باید مدت مناسبی را برای تصمیم‌گیری اولیای دم تعیین کند.
- نقش قیم و وصی:
- اگر اولیای دم صغیر یا مجنون باشند، قیم یا وصی میتواند با اجازه دادگاه در مورد قصاص یا مصالحه تصمیم بگیرد.
- قیم نمیتواند بدون اجازه دادستان در مورد قصاص تصمیم بگیرد، مگر اینکه مصلحت صغیر یا مجنون در اجرای قصاص باشد.
تبدیل مجازات در موارد خاص:
در مواردی که اجرای مجازات شلاق یا قصاص به دلیل وضعیت جسمی یا روانی محکوم ممکن نباشد، قاضی میتواند مجازات را به شکل مناسب‌تری تبدیل کند. برای مثال:
- اگر محکوم به بیماری‌های جدی مبتلا باشد و اجرای شلاق باعث تشدید بیماری شود، ممکن است مجازات به حبس یا جریمه نقدی تبدیل شود.
- در مورد قصاص، اگر اولیای دم از حق قصاص گذشت کنند، محکوم میتواند با پرداخت دیه آزاد شود.
نحوه اجرای سایر مجازات‌ها:
- حبس:
- در مواردی که اجرای قصاص ممکن نباشد (مانند عدم حضور اولیای دم)، محکوم میتواند به حبس از سه تا ده سال محکوم شود.
- اگر محکوم وثیقه مناسب تودیع کند، میتواند تا زمان تصمیم نهایی اولیای دم آزاد شود.
- تعزیرات:
- در مواردی که مجازات تعزیری (مانند شلاق تعزیری) اجرا میشود، قاضی باید به وضعیت محکوم و شرایط اجرای حکم توجه کند.
نکات کلی:
- رعایت حقوق محکوم:
- در تمام مراحل اجرای احکام کیفری، حقوق محکوم باید رعایت شود. برای مثال، در اجرای شلاق، ضربات نباید به حدی شدید باشد که باعث نقص عضو یا خطر جانی شود.
- در صورت شک در تعداد ضربات شلاق، به نفع محکوم عمل میشود (مثلاً اگر شک باشد که ۷۰ یا ۸۰ ضربه زده شده، ۸۰ ضربه در نظر گرفته میشود).
- نقش قاضی اجرای احکام:
- قاضی اجرای احکام مسئولیت دارد که تمام مراحل اجرای حکم را با دقت و مطابق قانون پیگیری کند. او باید اطمینان حاصل کند که حقوق محکوم و اولیای دم به درستی رعایت میشود.
قصاص و شرایط اجرای آن
قصاص به معنای مجازات مرتکب قتل عمدی به همان شکلی است که جرم انجام شده است. برای اجرای قصاص، شرایط خاصی باید رعایت شود:
- درخواست اولیای دم: اولیای دم (بازماندگان مقتول) باید تقاضای قصاص کنند.
- پرداخت فاضل دیه: در برخی موارد، مانند قتل مرد توسط زن، قصاص تنها در صورتی اجرا میشود که اولیای دم مابه‌التفاوت دیه (فاضل دیه) را پرداخت کنند.
- تأیید مقامات قضایی: قاضی اجرا باید مطمئن شود که تمامی شرایط قانونی برای اجرای قصاص فراهم است و پرونده را به مقامات بالاتر (مانند رئیس قوه قضاییه) برای اخذ مجوز ارسال کند.
گذشت اولیای دم
اولیای دم میتوانند از حق قصاص خود گذشت کنند. این گذشت میتواند به صورت‌های مختلفی باشد:
- گذشت کامل: اولیای دم به طور کامل از حق قصاص خود صرف‌نظر میکنند و مرتکب آزاد میشود.
- گذشت موقت: اولیای دم ممکن است برای مدت معینی از اجرای قصاص صرف‌نظر کنند.
- گذشت مشروط: اولیای دم ممکن است گذشت خود را مشروط به پرداخت دیه یا انجام شرایط خاصی کنند.
در صورت گذشت، قاضی باید بررسی کند که آیا این گذشت به صورت قانونی و بدون اجبار انجام شده است یا خیر.
مصالحه و توافق
در برخی موارد، اولیای دم و مرتکب ممکن است به توافق برسند و به جای قصاص، دیه یا وجه المصالحه پرداخت شود. این توافق باید به صورت قانونی ثبت شود و قاضی باید از اجرای آن اطمینان حاصل کند. اگر مرتکب از پرداخت دیه یا وجه المصالحه خودداری کند، حق قصاص برای اولیای دم محفوظ می‌ماند.
تعزیرات
در مواردی که قصاص اجرا نمیشود (مثلاً به دلیل گذشت اولیای دم)، ممکن است مرتکب به تعزیرات محکوم شود. تعزیرات مجازاتی هستند که در قانون مجازات اسلامی برای جرائم مختلف پیش‌بینی شده‌اند. قاضی باید بررسی کند که آیا شرایط برای اعمال تعزیرات فراهم است یا خیر.
فرآیند استیذان قصاص
در مواردی که قصاص درخواست میشود، قاضی اجرا باید فرم استیذان را تکمیل و به مقامات بالاتر (مانند رئیس قوه قضاییه) ارسال کند. این فرم شامل اطلاعاتی مانند مشخصات پرونده، مشخصات قاتل و مقتول، نحوه ثبوت قتل، و درخواست کتبی اولیای دم برای اجرای قصاص است. پس از بررسی پرونده، اگر رأی صحیح تشخیص داده شود، مجوز اجرای قصاص صادر میشود.
تأخیر در اجرای قصاص
در برخی موارد، اجرای قصاص ممکن است به دلیل عدم حضور اولیای دم یا سایر شرایط به تأخیر بیفتد. در این صورت، قاضی باید بررسی کند که آیا این تأخیر موجه است یا خیر. اگر اولیای دم بدون عذر موجه در جلسه اجرای قصاص حاضر نشوند، ممکن است اجرای قصاص به تأخیر بیفتد یا حتی لغو شود.
اجرای قصاص در ملأ عام
در مواردی که قصاص در ملأ عام اجرا میشود، قاضی باید مطمئن شود که تمامی شرایط قانونی رعایت شده و اولیای دم در جریان اجرای حکم قرار گرفته‌اند. عدم حضور اولیای دم در محل اجرای قصاص ممکن است به معنای گذشت آنها تلقی شود.
نکات مهم دیگر
- زمان اجرای قصاص: معمولاً قصاص در طلوع آفتاب اجرا میشود، مگر اینکه دادگاه زمان خاصی را تعیین کرده باشد.
- اجرای قصاص در مناسبت‌های خاص: اجرای قصاص در مناسبت‌های مذهبی یا ملی ممکن است از نظر افکار عمومی مذموم تلقی شود، بنابراین بهتر است در تعیین تاریخ اجرای قصاص به این نکته توجه شود.
- پرداخت دیه به صغار و مجانین: در مواردی که برخی از اولیای دم صغیر یا مجنون هستند، قاضی باید مطمئن شود که حقوق آنها رعایت شده و سهم دیه آنها پرداخت شده است.
اقدامات پس از تعیین تاریخ اجرای قصاص
پس از تعیین تاریخ اجرای قصاص، قاضی اجرا باید نامه‌ای به فرمانداری انتظامی ارسال کند و از آنها درخواست کند تا شرایط لازم برای اجرای قصاص را فراهم کنند. همچنین، اولیای دم باید به موقع در محل اجرای قصاص حاضر شوند.
اقدامات پس از تعیین تاریخ اجرای قصاص
پس از اینکه حکم قصاص توسط دادگاه صادر و تأیید نهایی شد، قاضی اجرا نامه‌ای به فرمانده انتظامی ارسال میکند تا در تاریخ مشخص شده برای اجرای حکم حاضر شوند. این نامه به افراد و نهادهای مختلفی نیز ارسال میشود، از جمله:
- قاضی صادرکننده رأی: برای اطلاع از اجرای حکم.
- رئیس زندان: برای آماده‌سازی محل اجرای حکم و حفظ نظم.
- پزشکی قانونی: برای معاینه محکوم علیه قبل و بعد از اجرای حکم.
- روحانیون: برای انجام تشریفات مذهبی.
- اولیای دم (خانواده مقتول): برای حضور در محل اجرای حکم.
- وکیل محکوم علیه: اگرچه عدم حضور وکیل مانع اجرای حکم نیست.
اقدامات شب قبل از اجرای حکم
در شب قبل از اجرای حکم، محکوم علیه به سلول انفرادی منتقل میشود. در صورت تقاضای ملاقات با خانواده یا نزدیکان، این ملاقات با نظارت رئیس زندان انجام میشود. همچنین، روحانی یا فرد بصیر به محکوم علیه تذکرات مذهبی مانند توبه، وصیت و غسل میت را یادآوری میکند. محکوم علیه میتواند از آب سدر و کافور برای غسل استفاده کند و خود را برای مرگ آماده کند.
اقدامات روز اجرای حکم
در روز اجرای حکم، مراحل زیر انجام میشود:
- ملاقات: اگر محکوم علیه تقاضای ملاقات داشته باشد و این ملاقات باعث تأخیر در اجرای حکم نشود، قاضی اجرا دستور ملاقات را صادر میکند.
- معاینه پزشکی: پزشکی قانونی محکوم علیه را معاینه میکند تا از سلامت جسمانی وی اطمینان حاصل شود. اگر محکوم علیه دچار شوک یا بیماری باشد، این موضوع مانع اجرای حکم نیست مگر اینکه بیماری به حدی باشد که اجرای حکم را غیرممکن کند.
- اجرای حکم: اجرای حکم معمولاً به صورت حلق‌آویز انجام میشود. قاضی اجرا بر روند اجرای حکم نظارت میکند و منشی دادگاه حکم را قرائت میکند. اجرای حکم باید در کمال آرامش و بدون اعمال خشونت انجام شود.
اقدامات پس از اجرای قصاص
پس از اجرای حکم، مراحل زیر انجام میشود:
- تأیید مرگ: جسد محکوم علیه توسط پزشکی قانونی معاینه میشود تا از مرگ وی اطمینان حاصل شود.
- تحویل جسد: جسد به پزشکی قانونی تحویل داده میشود و در صورت تقاضای اولیای دم، جسد به آنها تحویل میشود. اگر اولیای دم حاضر نباشند، جسد توسط شهرداری دفن میشود.
- اختتام پرونده: پس از اجرای حکم، پرونده مختومه میشود و از آمار کسر می‌گردد.
فراری دادن محکوم به قصاص
اگر شخصی اقدام به فراری دادن محکوم به قصاص کند، پس از تشکیل پرونده و صدور کیفرخواست، دادگاه صالح (معمولاً دادگاه کیفری دو) حکم به مجازات تعزیری برای فراری‌دهنده صادر میکند. اگر محکوم به قصاص فوت کند یا دسترسی به وی ممکن نباشد، فراری‌دهنده به صورت تضامنی مسئول پرداخت دیه خواهد بود.
اجرای حکم قصاص نفس از طریق اهدای عضو
این روش به عنوان یکی از روش‌های اجرای مجازات قصاص مطرح شده است. در این روش، اعضای بدن محکوم علیه پس از اجرای حکم به بیماران نیازمند اهدا میشود. این روش از نظر شرعی و قانونی مورد تأیید است و مزایای اجتماعی زیادی دارد، از جمله:
- نجات جان بیماران نیازمند به عضو.
- کاهش آثار اقتصادی منفی ناشی از اجرای حکم برای خانواده محکوم علیه.
تعیین فاضل دیه
در مواردی که قاتل و مقتول از نظر جنسیت یا دین متفاوت باشند، ممکن است نیاز به پرداخت فاضل دیه باشد. فاضل دیه به عنوان تفاوت دیه قاتل و مقتول محاسبه میشود. برای مثال:
- اگر قاتل مرد غیرمسلمان و مقتول زن مسلمان باشد، قصاص بدون پرداخت فاضل دیه انجام میشود.
- اگر قاتل مرد مسلمان و مقتول زن مسلمان باشد، قصاص پس از پرداخت نصف دیه کامل به قاتل انجام میشود.
موارد خاص در اجرای قصاص
- تعدد قاتلان و مقتولان: اگر چند نفر در قتل مشارکت داشته باشند، اولیای دم میتوانند یکی یا چند نفر از قاتلان را قصاص کنند. در این صورت، قاتلان باقیمانده باید سهم جنایت خود را به شکل دیه پرداخت کنند.
- تعدد مقتولان: اگر محکوم علیه بیش از یک نفر را کشته باشد و برای برخی محکوم به دیه و برای برخی محکوم به قصاص شده باشد، قاضی اجرا مطابق مقررات، قصاص را اجرا میکند و دیه مقتولان دیگر را از اموال محکوم علیه پرداخت میکند.
تعویق اجرای حکم
در برخی موارد، اجرای حکم قصاص ممکن است به تعویق بیفتد، از جمله:
- اگر محکوم علیه مرتکب جرم دیگری شود که نیاز به رسیدگی داشته باشد.
- اگر اولیای دم در صحنه اجرای حکم تقاضای دیه کنند و قاتل حاضر به پرداخت آن باشد.
نکات؛
- اجرای حکم قصاص باید با رعایت کامل موازین شرعی و قانونی انجام شود.
- در تمام مراحل اجرای حکم، حفظ حقوق محکوم علیه و اولیای دم مورد توجه قرار می‌گیرد.
- در صورت بروز هرگونه مشکل یا ابهام در اجرای حکم، پرونده به دفتر نظارت و پیگیری قوه قضاییه ارسال میشود.
فصل پنجم: اجرای قصاص عضو
- قصاص عضو به معنای مجازات بدنی است که در آن، عضو مجرم به اندازه‌ای که به قربانی آسیب وارد کرده، قطع یا آسیب میبیند.
- شرایط اجرای قصاص:
- قصاص فقط پس از تقاضای مجنی‌علیه (قربانی یا اولیای دم) و تأیید مقامات قضایی انجام میشود.
- پزشکی قانونی موظف است تساوی در قصاص را رعایت کند، یعنی آسیب وارد‌شده به مجرم باید دقیقاً به اندازه آسیب وارد‌شده به قربانی باشد.
- اگر در حین اجرای قصاص، آسیب بیشتری به مجرم وارد شود، در صورتی که این آسیب ناشی از حرکت خود مجرم باشد، قصاص‌کننده ضامن نیست.
- هزینه‌های درمان: پس از اجرای قصاص، هزینه‌های درمان مجرم بر عهده دولت یا خود مجرم است، بسته به شرایط.
فصل ششم: اجرای اعدام
- اعدام یکی از مجازات‌های سنگین در سیستم قضایی ایران است که معمولاً برای جرایم بسیار شدید مانند قتل عمد اعمال میشود.
- روش اجرای اعدام:
- اعدام معمولاً به روش حلق‌آویز انجام میشود و باید کمترین آزار را برای محکوم داشته باشد.
- دست‌ها و چشم‌های محکوم بسته میشود و طناب دار به گونه‌ای قرار می‌گیرد که مرگ سریع‌تر و با درد کمتر اتفاق بیفتد.
- زمان اجرای حکم: معمولاً اعدام در هنگام طلوع آفتاب انجام میشود، اما در صورت ضرورت (مانند شرایط آب‌وهوایی یا مسائل فنی)، میتوان آن را به تأخیر انداخت.
- اهدای عضو: محکوم میتواند قبل یا پس از اعدام، اعضای بدن خود را اهدا کند. این کار باید با رضایت محکوم انجام شود و در صورت عدم رضایت، اعدام به روش‌های دیگر اجرا میشود.
فصل هفتم: اجرای رجم
- رجم (سنگسار) مجازاتی است که برای زناکاران محصن (افراد متأهل که مرتکب زنا شده‌اند) اعمال میشود.
- شرایط اجرای رجم:
- اگر اجرای رجم ممکن نباشد، مجازات به اعدام یا صد ضربه شلاق تبدیل میشود.
- محکوم در یک گودال قرار می‌گیرد و سنگ‌ها به سمت او پرتاب می‌شوند. اندازه سنگ‌ها باید به گونه‌ای باشد که باعث مرگ سریع نشود، اما دردناک باشد.
- حضور شهود و قضات در اجرای حکم الزامی است. اگر شهود حاضر نشوند یا از پرتاب سنگ خودداری کنند، اجرای حکم متوقف نمیشود.
- فرار از گودال: اگر محکوم از گودال فرار کند، بسته به نوع اثبات جرم (اقرار یا شهادت)، ممکن است مجازات ساقط شود یا ادامه یابد.
فصل هشتم: اجرای تبعید
- تبعید به معنای اقامت اجباری در یک محل مشخص برای مدت معین است. تبعید میتواند به دو صورت حدی و تعزیری باشد.
- تبعید حدی:
- محکوم به تبعید حدی باید به محل تعیین‌شده اعزام شود و تحت نظارت نیروی انتظامی قرار گیرد.
- همراهی خانواده با محکوم در تبعید منعی ندارد، مگر در موارد خاص مانند تبعید محارب (افرادی که علیه نظام اقدام مسلحانه کرده‌اند).
- شروع ایام محکومیت از روز حضور محکوم در محل تبعید محاسبه میشود.
- تبعید تعزیری:
- مشابه تبعید حدی است، اما محکوم میتواند شخصاً به محل تبعید مراجعه کند.
- در صورت بروز مشکلات (مانند عدم امکان اقامت در محل تعیین‌شده)، محل تبعید میتواند تغییر کند.
- محکوم میتواند در محل تبعید به شغل یا حرفه مناسب مشغول شود.
مجازات‌های تکمیلی
- منع اقامت: محکوم از اقامت در محل‌های مشخص‌شده منع میشود. اگر محکوم بدون مجوز به محل ممنوع مراجعه کند، مجازات‌های اضافی اعمال میشود.
- نظارت و مرخصی: نظارت بر اجرای مجازات‌های تکمیلی بر عهده قاضی اجرای احکام است. اعطای مرخصی به محکوم با اخذ تأمین مناسب امکان‌پذیر است.
- کاهش مجازات: پس از گذشت نیمی از مدت مجازات، در صورت اطمینان به عدم تکرار جرم و اصلاح مجرم، میتوان مدت مجازات را کاهش داد یا لغو کرد.
نکات کلی
- نقش قاضی اجرای احکام: قاضی اجرای احکام مسئول نظارت بر اجرای صحیح مجازات‌ها و رعایت حقوق محکوم است.
- حقوق محکوم: محکوم میتواند درخواست عفو کند یا در مواردی مانند اهدای عضو، رضایت خود را اعلام کند.
- تأکید بر تساوی در مجازات: در مجازات‌هایی مانند قصاص، تساوی در آسیب وارد‌شده به مجرم و قربانی بسیار مهم است.
برکات بزرگ انقلاب اسلامی:
