خلاصه کتاب ارزشمند و کاربردی اجرای احکام کیفری حضرت استاد احمدرضا عابدی (دام ظله)
ریاست محترم دیوان عدالت اداری
به اهتمام؛ شیخ ابوالفضل مهدوی مازندرانی
بخش دوم؛ نحوه اجرای مجازات‌ها
### ۱. **اجرای مجازات حبس**
پس از اینکه قاضی دادگاه حکم به حبس صادر می‌کند، پرونده به بخش اجرای احکام ارسال می‌شود. قاضی اجرا باید اقدامات لازم را برای اجرای حکم انجام دهد. این اقدامات شامل:
- **معرفی محکوم به زندان**: اگر محکوم در زمان صدور حکم آزاد باشد، قاضی اجرا باید او را به زندان معرفی کند. اگر محکوم قبلاً بازداشت بوده، نامه‌ای به زندان ارسال می‌شود تا محکومیت وی اعمال شود.
- **فرم‌های مخصوص**: برای معرفی محکوم به زندان، از فرم‌های مخصوص استفاده می‌شود که مشخصات محکوم و جزئیات حکم در آن درج می‌شود.
---
### ۲. **احتساب ایام بازداشت قبلی**
یکی از نکات مهم در اجرای احکام کیفری، **احتساب ایام بازداشت قبلی** است. این به معنای آن است که اگر محکوم قبل از صدور حکم، مدتی را در بازداشت به سر برده باشد، این مدت باید از کل مدت حبس او کسر شود. حتی اگر این بازداشت کمتر از ۲۴ ساعت باشد، طبق قانون، یک روز کامل محاسبه می‌شود.
- **بازداشت غیرقانونی**: حتی اگر بازداشت قبلی به صورت غیرقانونی انجام شده باشد، باز هم این مدت باید از مدت حبس کسر شود.
- **احتساب ایام تحت نظر**: اگر متهم قبل از صدور حکم، در بازداشتگاه یا تحت نظر پلیس بوده، این مدت نیز باید محاسبه شود.
---
### ۳. **اقدامات پس از ارسال نامه به زندان**
پس از ارسال نامه به زندان، زندان نامه‌ای به اجرای احکام ارسال می‌کند که شامل تاریخ شروع و پایان محکومیت است. قاضی اجرا باید این تاریخ‌ها را بررسی کند و در صورت صحت، تأیید کند. اگر محاسبات زندان صحیح نباشد، قاضی اجرا باید تاریخ دقیق آزادی محکوم را مشخص کند.
- **زمان احتیاطی**: قاضی اجرا باید اطمینان حاصل کند که محکوم بیشتر از مدت مقرر در زندان نماند. برای این منظور، پرونده باید حداقل ۱۰ روز قبل از اتمام مدت حبس بررسی شود تا از توقیف غیرقانونی جلوگیری شود.
---
### ۴. **آزادی مشروط**
محکوم می‌تواند پس از تحمل بخشی از مجازات خود (معمولاً نصف یا یک سوم مدت حبس)، درخواست **آزادی مشروط** دهد. قاضی اجرا موظف است شرایط محکوم را بررسی کند و در صورت احراز شرایط، پیشنهاد آزادی مشروط را به دادگاه ارائه دهد.
- **شرایط آزادی مشروط**: محکوم باید نشان دهد که در طول مدت حبس، رفتار خوبی داشته و احتمال بازگشت به جرم کم است.
- **نقش قاضی اجرا**: قاضی اجرا باید بررسی کند که آیا محکوم نصف یا یک سوم مجازات خود را تحمل کرده است یا خیر. اگر شرایط محقق نشده باشد، پرونده در وقت احتیاطی باقی می‌ماند.
---
### ۵. **تأثیر عفو در محاسبه مجازات**
در مواردی که بخشی از مجازات محکوم مورد **عفو** قرار می‌گیرد، دو دیدگاه وجود دارد:
- **دیدگاه اول**: عفو باعث کاهش مجازات قضایی می‌شود. به عنوان مثال، اگر محکوم به ۱۵ سال حبس محکوم شده و نصف آن عفو شود، مجازات قضایی به ۷٫۵ سال کاهش می‌یابد.
- **دیدگاه دوم**: عفو فقط میزان مجازات اجرا شده را کاهش می‌دهد، اما مجازات قضایی بدون تغییر باقی می‌ماند. در این حالت، محکوم باید نصف مجازات اصلی را تحمل کند، حتی اگر بخشی از آن عفو شده باشد.
---
### ۶. **محاسبه مواعد قضایی در صورت تخفیف مجازات**
اگر مجازات محکوم بر اساس مواد ۴۴۲ یا ۴۸۳ قانون آیین دادرسی کیفری **تخفیف** یابد، در محاسبه مواعد آزادی مشروط، مجازات تخفیف‌یافته ملاک قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، محکوم باید نصف یا یک سوم مجازات تخفیف‌یافته را تحمل کند تا واجد شرایط آزادی مشروط شود.
---
### ۷. **اقدامات پس از درخواست آزادی مشروط**
پس از درخواست آزادی مشروط، رئیس زندان موضوع را در شورای طبقه‌بندی زندان مطرح می‌کند. این شورا شامل مسئولان زندان، مددکاران، روانشناسان و قاضی ناظر زندان است. پس از بررسی، نظر شورا به قاضی اجرا ارسال می‌شود و قاضی اجرا باید تصمیم نهایی را بگیرد.
---
### ۸. **نکات مهم**
- **زندان‌های بسته و نیمه‌باز**: زندانیان در زندان‌های بسته باید تمام مدت را در زندان بگذرانند، اما در زندان‌های نیمه‌باز، زندانیان می‌توانند روزها در بیرون از زندان باشند و شب‌ها به زندان بازگردند.
- **نقش قاضی ناظر زندان**: در برخی حوزه‌های قضایی، قاضی ناظر زندان نیز در تصمیم‌گیری‌ها نقش دارد، اما در عمل، این نقش معمولاً توسط قاضی اجرا انجام می‌شود.
---
### ۱. **آزادی مشروط**
آزادی مشروط به این معناست که محکوم پس از تحمل بخشی از مجازات خود، می‌تواند تحت شرایط خاصی از زندان آزاد شود. این آزادی موقت است و محکوم باید در مدت تعیین شده رفتار مناسبی داشته باشد تا مجدداً به زندان بازگردانده نشود.
#### **شرایط آزادی مشروط:**
- **تحمل بخشی از مجازات**: محکوم باید حداقل نصف یا یک سوم مجازات خود را تحمل کرده باشد. این میزان بستگی به نوع جرم و مدت مجازات دارد.
- **رفتار مناسب**: محکوم باید در طول مدت حبس رفتار خوبی از خود نشان داده باشد و احتمال بازگشت به جرم در او کم باشد.
- **پرداخت ضرر و زیان**: اگر محکوم به پرداخت ضرر و زیان محکوم شده باشد، باید این پرداخت را انجام داده یا توافقی با شاکی خصوصی داشته باشد.
#### **مدت آزادی مشروط:**
- مدت آزادی مشروط معمولاً بین **۱ تا ۵ سال** است. اگر باقیمانده مجازات کمتر از این مدت باشد، مدت آزادی مشروط محدود به باقیمانده مجازات خواهد بود.
- اگر محکوم به **۱۴ سال حبس** محکوم شده باشد و پس از تحمل ۷ سال درخواست آزادی مشروط دهد، مدت آزادی مشروط می‌تواند تا ۵ سال باشد.
#### **صدور حکم آزادی مشروط:**
- صدور حکم آزادی مشروط **اختیاری** است و دادگاه ملزم به صدور آن نیست. حتی اگر شرایط محکوم برای آزادی مشروط محرز باشد، دادگاه می‌تواند از صدور حکم خودداری کند.
---
### ۲. **مرخصی زندانیان**
مرخصی زندانیان به این معناست که محکوم می‌تواند برای مدت کوتاهی از زندان خارج شود. این مرخصی معمولاً برای موارد خاص مانند بیماری، فوت بستگان یا ازدواج فرزندان اعطا می‌شود.
#### **شرایط اعطای مرخصی:**
- **تحمل بخشی از مجازات**: زندانی باید حداقل یک سوم مجازات خود را تحمل کرده باشد تا واجد شرایط دریافت مرخصی شود.
- **تأمین مناسب**: زندانی باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) ارائه دهد تا بتواند از مرخصی استفاده کند.
- **مدت مرخصی**: معمولاً زندانی می‌تواند هر چهار ماه یک بار حداکثر ۵ روز مرخصی دریافت کند. اگر زندانی شرایط تعلیق را داشته باشد، می‌تواند ماهانه ۳ روز مرخصی دریافت کند.
#### **مرخصی در موارد خاص:**
- در مواردی مانند **بیماری حاد**، **فوت بستگان** یا **ازدواج فرزندان**، زندانی می‌تواند تا ۵ روز مرخصی دریافت کند. این مرخصی باید توسط دادستان تأیید شود.
#### **تأمین برای مرخصی:**
- زندانی باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) ارائه دهد تا بتواند از مرخصی استفاده کند. اگر زندانی در زمان مرخصی بازنگردد، وثیقه یا وجه الکفاله ضبط می‌شود.
---
### ۳. **بیماری محکومین**
اگر محکوم قبل از معرفی به زندان بیمار باشد و نیاز به درمان در خارج از زندان داشته باشد، قاضی اجرا می‌تواند اجرای مجازات را به تعویق بیندازد.
#### **شرایط تعویق اجرای مجازات:**
- **گواهی پزشکی قانونی**: پزشکی قانونی باید تأیید کند که محکوم بیمار است و نیاز به درمان خارج از زندان دارد.
- **اخذ تأمین مناسب**: قاضی اجرا باید تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفیل) اخذ کند تا محکوم بتواند برای درمان از زندان خارج شود.
- **مدت تعویق**: مدت تعویق اجرای مجازات بستگی به مدت زمان درمان دارد و باید توسط پزشکی قانونی تعیین شود.
---
### ۴. **نکات مهم**
- **احتساب ایام بازداشت قبلی**: ایام بازداشت قبلی باید از مدت حبس کسر شود، حتی اگر این بازداشت کمتر از ۲۴ ساعت باشد.
- **تأثیر عفو در محاسبه مجازات**: عفو می‌تواند بر محاسبه مدت مجازات تأثیر بگذارد. اگر بخشی از مجازات عفو شود، مدت مجازات کاهش می‌یابد.
- **مرخصی برای بازداشت شدگان**: بازداشت شدگان (متهمین) فقط در موارد خاص مانند بیماری حاد می‌توانند مرخصی دریافت کنند و این مرخصی معمولاً تحت الحفظ مأمورین است.
---
### ۵. **نمونه فرم‌ها**
- **فرم درخواست آزادی مشروط**: شامل بررسی شرایط محکوم و ارسال پرونده به دادگاه برای تصمیم‌گیری نهایی.
- **فرم تعویق اجرای مجازات به دلیل بیماری**: شامل نظر پزشکی قانونی و اخذ تأمین مناسب برای آزادی موقت محکوم.
---
تبدیل مجازات**
- در مواردی که مجازات تعزیری (مانند حبس یا شلاق) به دلیل بیماری محکوم‌علیه قابل اجرا نباشد، قاضی می‌تواند مجازات را به نوع دیگری تبدیل کند. این تبدیل باید با توجه به نوع بیماری و شرایط محکوم‌علیه انجام شود و مجازات جدید نباید شدیدتر از مجازات اولیه باشد.
- مثال: اگر اجرای شلاق باعث تشدید بیماری محکوم‌علیه شود، نمی‌توان آن را به حبس تبدیل کرد، زیرا این عمل با فلسفه قانون که به عنوان یک نهاد ارفاقی در نظر گرفته شده است، سازگار نیست.
### 2. **جنون محکوم‌علیه**
- اگر محکوم‌علیه دچار جنون شود، اجرای مجازات متوقف می‌شود. در صورت امکان، به وی مرخصی برای درمان اعطا می‌شود و اگر اعطای مرخصی ممکن نباشد، محکوم‌علیه در یک بیمارستان روانی بستری می‌شود.
- در مورد مجازات‌های حدی (مانند قصاص)، اگر محکوم‌علیه پس از صدور حکم قطعی دچار جنون شود، اجرای حکم به تعویق می‌افتد تا زمانی که وضعیت وی بهبود یابد.
### 3. **احضار زندانی**
- در مواردی که زندانی باید در جلسات دادگاه حاضر شود، احضاریه به زندان ارسال می‌شود و زندانی تحت الحفظ به دادگاه اعزام می‌گردد.
- اگر زندانی خواهان یا خوانده در پرونده‌های حقوقی باشد، احضاریه به زندان ارسال می‌شود و در صورت تمایل زندانی به حضور در جلسه، وی تحت الحفظ به دادگاه اعزام می‌شود.
### 4. **حبس ابد برای اکراه‌کننده در قتل**
- اجرای حکم حبس ابد برای اکراه‌کننده در قتل نیاز به درخواست اولیای دم (ورثه مقتول) دارد. اگر اولیای دم از مجازات گذشت کنند، اجرای حکم متوقف می‌شود.
- در مواردی که اکراه‌کننده غیرمسلمان باشد و پس از صدور حکم مسلمان شود، شرط تساوی در دین (که برای قصاص لازم است) وجود ندارد و اجرای حکم حبس ابد متوقف می‌شود.
### 5. **جزای نقدی**
- جزای نقدی می‌تواند جایگزین حبس باشد یا به صورت مستقل حکم شود. در صورت عدم پرداخت جزای نقدی، اقداماتی مانند توقیف اموال یا تبدیل جزای نقدی به حبس انجام می‌شود.
- اگر محکوم‌علیه توانایی پرداخت جزای نقدی را نداشته باشد، می‌تواند تقاضای تقسیط یا مهلت پرداخت کند. در صورت عدم توانایی پرداخت، جزای نقدی به خدمات عمومی یا حبس تبدیل می‌شود.
### 6. **اجرای جزای نقدی**
- در صورت پرداخت جزای نقدی توسط محکوم‌علیه، پرونده مختومه می‌شود. در صورت عدم پرداخت، اقدامات قانونی برای وصول جزای نقدی انجام می‌شود، از جمله توقیف اموال و فروش آن‌ها.
- اگر محکوم‌علیه توانایی پرداخت نداشته باشد، جزای نقدی به خدمات عمومی یا حبس تبدیل می‌شود، اما مدت حبس نباید از مجازات اصلی بیشتر باشد.
