گام 2
اصل آشنایی با آداب ضیافت معنوی
براساس روایات و متون ادعیه و زیارتنامه ها، زائران حرم رضوی علیه السلام به عنوان میهمانان حضرت رضا علیه السلام بلکه میهمانان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و بالاتر از آن میهمانان خدا به شمار میروند و این بزرگواران میزبان اصلی بوده لکن خدّام محترم حرم، به نیابت از آن حضرت وظیفه میزبانی زائران را بر عهده دارند .
در اینجا به ذکر چند شاهد مبنی بر میهمان بودن زائران میپردازیم تا میهمان بودن زائران اهل بیت علیهم السلام از منظر روایات و ادعیهّ معصومین علیهم السلام روشن تر شود:
در زیارت حضرت علی علیه السلام، که در روزهای یکشنبه وارد شده است، زائر خود را میهمان آن حضرت می شمارد و خطاب به حضرتش عرضه م یدارد:
(یا مولای یا أمیرالمؤمنین هذا یوم الأحد و هو یومک و باسمک و أنا ضیفک فیه و جارک فأضفنی یا مولای و أجرنی فانکّ کریمٌ تحبّ الضّیافة و مأمورٌ بالأجارة فافْعل ما رغبْت إلیک فیه)
«ای مولای من! ای امیرالمومنین، امروز یکشنبه است و آن روز تو و به نام توست و من در این روز میهمان تو هستم و به تو پناه آورده ام، پس مرا به میهمانی بپذیر و پناهم ده ای مولای من، چه آنکه تو کریمی و میهمانی دادن را دوست میداری و (از جانب خدا) به پناه دادن (به بندگان) مأموریت یافته ای، پس آنچه را مشتاق آنم درباره من انجام ده…»
امام صادق علیه السلام در روایتی و در راستای بیان آداب میزبانی ،میهمان را زایر و میزبان را مزور خوانده اند:
(إنّ الزّائز إذا زار المزور فأکل معه، ألقی عنه الحشمة…)
«همانا زائر (میهمان) چون مزور (میزبان) را زیارت (ملاقات) کرد لازم است میزبان با او غذا بخورد و هیبت را از خود دور نماید (تا میهمان احساس راحتی کند).… »پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر تازه واردی به شهر و مکانی را، میهمان اهل آن مکان می شمارند و می فرمایند:
(اذا دخل الرّجل بلدةً فهو ضیفٌ علی من بها من أهل دینه حتّی یرحل عنهم…)
«وقتی کسی بر اهل شهری وارد می شود میهمان هم دینان خود از آن دیار است تا زمانی که از نزد آنان برگردد…»
همچنین در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که اگر کسی به دیدار برادر ایمانی خود برود نه تنها زائر او که زائر و میهمان خود خدا هم محسوب می شود:
(من زار أخاه فی بیته قال الله عزّوجلّ له: أنت ضیفی و زائری علی قراک و قد اوجبت لک الجنّة بحبّک إیاه)
«هر کس برادر دینی اش را در خانه او زیارت کند ،خداوند عزّوجّل درباره اش می فرماید: تو میهمان منی و بر من است پذیرایی از تو و همانا بهشت را برای تو واجب کردم به خاطر اینکه برادر دینی ات را دوست می داری ».
در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند چون حضرت علی علیه السلام حدّ سرقت را درباره دزدان سابقه داری اجرا کرد، آنان را میهمان خواند و دستور اکرام و اطعام آنان را صادر فرمود:
(أتی امیرالمؤمنین علیه السلام بقومٍ لصوصٍ قدْ سرقوا فقطع أیدیهم منْ نصف الکفّ و ترک الابهام و لم یقطعْها و أمرهم أن یدْخلوا إلی دار الضّیافة و أمر بأیدیهم أنْ تعالج فأطْعمهم السّمْن و العسل و اللّحم حتّی برءوا فدعاهم…)
«گروهی از دزدان با سابقه دزدی را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند. حضرت دستهایشان (انگشتانشان) را بریدند و انگشت ابهام را باقی گذاشتند و آن را قطع نکردند و دستور دادند که آنها را به اتاق پذیرایی و میهمانی داخل کنند و سپس به کارگزاران خود دستور داد که آنها را معالجه کنند، آنگاه از روغن و عسل و گوشت به آنها خورانید تا اینکه خوب شدند و سپس دعایشان کرد و…»
بر این اساس لازم است خادمین حرم که وظیفه خدمتگزاری به زائران را بر عهده دارند همه زائران را به عنوان میهمانان امام رضا علیه السلام و بلکه میهمانان خدا، مورد اکرام و پذیرایی قرار دهند و ضمن آشنایی با آداب میزبانی و رعایت این آداب نسبت به خیل عظیم میهمانان حرم، وظیفه خدمتگزاری خویش را به جای آورند.
آداب میهمانداری عبارتند از:
اکرام میهمان قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:(من لم یکرم ضیفه فلیس من محمّدٍ و لا من ابراهیم)
«کسی که مهمانش را اکرام نکند از (امّت) محمّد و ابراهیم نیست»
عن الصادق علیه السلام: قال ممّا علّم رسول الله فاطمة أنْ قال (منْ کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلْیکْرمْ ضیفه)
«از چیزهایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه زهرا علیه السلام تعلیم داد این بود که فرمود: هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد بایستی میهمانش را اکرام نماید ».
خدمت به میهمان قال علی علیه السلام:(ثلاث لایستحْیا منهنّ: خدمة الرّجل ضیفه…)
"سه چیز است که از آنها نباید شرم و حیا کرد، یکی اینکه مرد مهمان خود را خدمت کند…"
پذیرایی و احسان عملی
قال رسول الله: إنّ منْ مکارم الأخلاق إقراء الضّیف «از مکارم اخلاق، میهمان نوازی و احسان به میهمان است».
البته مقام میهمان که حبیب خدا خوانده میشود بسیار بالاست و برعکس تصوّر عموم مردم، لطف میهمان بر میزبان از احسان میزبان بر او بیشتر است، در روایتی در این خصوص می خوانیم:
أبی محمد وابشی میگوید: نزد امام صادق علیه السلام گفتگوی یاران ما شد و من گفتم صبحانه و شامی نخورم مگر اینکه از آنها دو و سه و کمتر و بیشتر، همراه من باشند، آن حضرت فرمود: فضل آنها بر تو بزرگتر است از فضل تو بر آنها، گفتم: قربانت گردم چگونه؟ با اینکه من از خوراکم به آنها بخورانم و از مال خود خرجشان کنم و خانواده ام به آنها خدمت کنند؟ فرمود: راستش این است که چون به تو وارد شوند روزی بسیاری از خدای عزّوجّل بر تو وارد کنند و چون بیرون روند ،با آمرزش تو، بیرون روند.
انتظار میهمان
حضرت علی علیه السلام بسیار میهمان را عزیز می شمرد و چون میهمانی بر او وارد نمی شد، محزون میگشت و چون یاران ایشان را محزون می یافتند و از علّت حزن آن حضرت می پرسیدند ، می فرمود:
(لسبعٍ أتتْ لم یضفْ إلینا ضیفٌ)
«زیرا هفت روز است میهمانی بر من وارد نشده است».
استقبال با رویی گشاده
اولین قدم در پذیرایی و اکرام میهمان استقبال از او با چهره ای گشاده و لبخندی بر لب است .
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
«گشاده رویی نخستین پذیرایی از میهمانان است».
کار نکشیدن از میهمان
باید توجه داشت کار کشیدن از میهمان امری ناپسند بوده که در سیره اهل بیت علیهم السلاممورد مذمّت قرار گرفته است.
عبید بن ابی عبدالله بغدادی نقل میکند: میهمانی بر امام رضا علیه السلام وارد شد. شب نزد حضرت علیه السلام نشسته بود و حضرت با او سخن می گفت که چراغ دگرگون شد و مرد دست خود را دراز کرد تا آن را درست کند. امام مانع شد و خود در درست کردن آن پیشدستی کرد و سپس به او فرمود:
(إناّ قومٌ لا نستخْدم أضْیافنا)
«ما جماعتی هستیم که از مهمانانمان کار نمی کشیم».
هدیه دادن به مهمان هنگام بازگشت
یاری نکردن میهمان در برگشتن او
حریر بن عبدالله روایت کرده که جماعتی از قبیله جهینه بر امام صادق علیه السلام وارد شدند و آن حضرت آنان را ضیافت کرد ،چون خواستند از محضرش مرخص شوند، امام صادق علیه السلام دستور داد تا برای آنان توشه مسافرت ببندند و به آنان صله داد و بخشش نمود، لیکن به غلامان خود فرمود که در بستن بارهایشان به آنان کمک نکنید. چون میهمانان از مقدمات حرکت فارغ شدند و برای خداحافظی خدمت آن حضرت آمدند، عرضه داشتند: یابن رسول الله! ما را ضیافت کردی و خوب از ما پذیرایی نمودی، پس چرا در آخر به غلامان خود دستور دادی تا در بستن بارها به ما کمک نکنند؟ حضرت فرمود:
(إناّ أهل بیتٍ لا نعین أضیافنا علی الرّحلة من عندنا)
«ما اهل بیت مهمانان را برای رفتن از نزد خود یاری نمی کنیم».
اصل آشنایی با آداب ضیافت معنوی
براساس روایات و متون ادعیه و زیارتنامه ها، زائران حرم رضوی علیه السلام به عنوان میهمانان حضرت رضا علیه السلام بلکه میهمانان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و بالاتر از آن میهمانان خدا به شمار میروند و این بزرگواران میزبان اصلی بوده لکن خدّام محترم حرم، به نیابت از آن حضرت وظیفه میزبانی زائران را بر عهده دارند .
در اینجا به ذکر چند شاهد مبنی بر میهمان بودن زائران میپردازیم تا میهمان بودن زائران اهل بیت علیهم السلام از منظر روایات و ادعیهّ معصومین علیهم السلام روشن تر شود:
در زیارت حضرت علی علیه السلام، که در روزهای یکشنبه وارد شده است، زائر خود را میهمان آن حضرت می شمارد و خطاب به حضرتش عرضه م یدارد:
(یا مولای یا أمیرالمؤمنین هذا یوم الأحد و هو یومک و باسمک و أنا ضیفک فیه و جارک فأضفنی یا مولای و أجرنی فانکّ کریمٌ تحبّ الضّیافة و مأمورٌ بالأجارة فافْعل ما رغبْت إلیک فیه)
«ای مولای من! ای امیرالمومنین، امروز یکشنبه است و آن روز تو و به نام توست و من در این روز میهمان تو هستم و به تو پناه آورده ام، پس مرا به میهمانی بپذیر و پناهم ده ای مولای من، چه آنکه تو کریمی و میهمانی دادن را دوست میداری و (از جانب خدا) به پناه دادن (به بندگان) مأموریت یافته ای، پس آنچه را مشتاق آنم درباره من انجام ده…»
امام صادق علیه السلام در روایتی و در راستای بیان آداب میزبانی ،میهمان را زایر و میزبان را مزور خوانده اند:
(إنّ الزّائز إذا زار المزور فأکل معه، ألقی عنه الحشمة…)
«همانا زائر (میهمان) چون مزور (میزبان) را زیارت (ملاقات) کرد لازم است میزبان با او غذا بخورد و هیبت را از خود دور نماید (تا میهمان احساس راحتی کند).… »پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر تازه واردی به شهر و مکانی را، میهمان اهل آن مکان می شمارند و می فرمایند:
(اذا دخل الرّجل بلدةً فهو ضیفٌ علی من بها من أهل دینه حتّی یرحل عنهم…)
«وقتی کسی بر اهل شهری وارد می شود میهمان هم دینان خود از آن دیار است تا زمانی که از نزد آنان برگردد…»
همچنین در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که اگر کسی به دیدار برادر ایمانی خود برود نه تنها زائر او که زائر و میهمان خود خدا هم محسوب می شود:
(من زار أخاه فی بیته قال الله عزّوجلّ له: أنت ضیفی و زائری علی قراک و قد اوجبت لک الجنّة بحبّک إیاه)
«هر کس برادر دینی اش را در خانه او زیارت کند ،خداوند عزّوجّل درباره اش می فرماید: تو میهمان منی و بر من است پذیرایی از تو و همانا بهشت را برای تو واجب کردم به خاطر اینکه برادر دینی ات را دوست می داری ».
در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند چون حضرت علی علیه السلام حدّ سرقت را درباره دزدان سابقه داری اجرا کرد، آنان را میهمان خواند و دستور اکرام و اطعام آنان را صادر فرمود:
(أتی امیرالمؤمنین علیه السلام بقومٍ لصوصٍ قدْ سرقوا فقطع أیدیهم منْ نصف الکفّ و ترک الابهام و لم یقطعْها و أمرهم أن یدْخلوا إلی دار الضّیافة و أمر بأیدیهم أنْ تعالج فأطْعمهم السّمْن و العسل و اللّحم حتّی برءوا فدعاهم…)
«گروهی از دزدان با سابقه دزدی را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند. حضرت دستهایشان (انگشتانشان) را بریدند و انگشت ابهام را باقی گذاشتند و آن را قطع نکردند و دستور دادند که آنها را به اتاق پذیرایی و میهمانی داخل کنند و سپس به کارگزاران خود دستور داد که آنها را معالجه کنند، آنگاه از روغن و عسل و گوشت به آنها خورانید تا اینکه خوب شدند و سپس دعایشان کرد و…»
بر این اساس لازم است خادمین حرم که وظیفه خدمتگزاری به زائران را بر عهده دارند همه زائران را به عنوان میهمانان امام رضا علیه السلام و بلکه میهمانان خدا، مورد اکرام و پذیرایی قرار دهند و ضمن آشنایی با آداب میزبانی و رعایت این آداب نسبت به خیل عظیم میهمانان حرم، وظیفه خدمتگزاری خویش را به جای آورند.
آداب میهمانداری عبارتند از:
اکرام میهمان قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:(من لم یکرم ضیفه فلیس من محمّدٍ و لا من ابراهیم)
«کسی که مهمانش را اکرام نکند از (امّت) محمّد و ابراهیم نیست»
عن الصادق علیه السلام: قال ممّا علّم رسول الله فاطمة أنْ قال (منْ کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلْیکْرمْ ضیفه)
«از چیزهایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه زهرا علیه السلام تعلیم داد این بود که فرمود: هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد بایستی میهمانش را اکرام نماید ».
خدمت به میهمان قال علی علیه السلام:(ثلاث لایستحْیا منهنّ: خدمة الرّجل ضیفه…)
"سه چیز است که از آنها نباید شرم و حیا کرد، یکی اینکه مرد مهمان خود را خدمت کند…"
پذیرایی و احسان عملی
قال رسول الله: إنّ منْ مکارم الأخلاق إقراء الضّیف «از مکارم اخلاق، میهمان نوازی و احسان به میهمان است».
البته مقام میهمان که حبیب خدا خوانده میشود بسیار بالاست و برعکس تصوّر عموم مردم، لطف میهمان بر میزبان از احسان میزبان بر او بیشتر است، در روایتی در این خصوص می خوانیم:
أبی محمد وابشی میگوید: نزد امام صادق علیه السلام گفتگوی یاران ما شد و من گفتم صبحانه و شامی نخورم مگر اینکه از آنها دو و سه و کمتر و بیشتر، همراه من باشند، آن حضرت فرمود: فضل آنها بر تو بزرگتر است از فضل تو بر آنها، گفتم: قربانت گردم چگونه؟ با اینکه من از خوراکم به آنها بخورانم و از مال خود خرجشان کنم و خانواده ام به آنها خدمت کنند؟ فرمود: راستش این است که چون به تو وارد شوند روزی بسیاری از خدای عزّوجّل بر تو وارد کنند و چون بیرون روند ،با آمرزش تو، بیرون روند.
انتظار میهمان
حضرت علی علیه السلام بسیار میهمان را عزیز می شمرد و چون میهمانی بر او وارد نمی شد، محزون میگشت و چون یاران ایشان را محزون می یافتند و از علّت حزن آن حضرت می پرسیدند ، می فرمود:
(لسبعٍ أتتْ لم یضفْ إلینا ضیفٌ)
«زیرا هفت روز است میهمانی بر من وارد نشده است».
استقبال با رویی گشاده
اولین قدم در پذیرایی و اکرام میهمان استقبال از او با چهره ای گشاده و لبخندی بر لب است .
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
«گشاده رویی نخستین پذیرایی از میهمانان است».
کار نکشیدن از میهمان
باید توجه داشت کار کشیدن از میهمان امری ناپسند بوده که در سیره اهل بیت علیهم السلاممورد مذمّت قرار گرفته است.
عبید بن ابی عبدالله بغدادی نقل میکند: میهمانی بر امام رضا علیه السلام وارد شد. شب نزد حضرت علیه السلام نشسته بود و حضرت با او سخن می گفت که چراغ دگرگون شد و مرد دست خود را دراز کرد تا آن را درست کند. امام مانع شد و خود در درست کردن آن پیشدستی کرد و سپس به او فرمود:
(إناّ قومٌ لا نستخْدم أضْیافنا)
«ما جماعتی هستیم که از مهمانانمان کار نمی کشیم».
هدیه دادن به مهمان هنگام بازگشت
یاری نکردن میهمان در برگشتن او
حریر بن عبدالله روایت کرده که جماعتی از قبیله جهینه بر امام صادق علیه السلام وارد شدند و آن حضرت آنان را ضیافت کرد ،چون خواستند از محضرش مرخص شوند، امام صادق علیه السلام دستور داد تا برای آنان توشه مسافرت ببندند و به آنان صله داد و بخشش نمود، لیکن به غلامان خود فرمود که در بستن بارهایشان به آنان کمک نکنید. چون میهمانان از مقدمات حرکت فارغ شدند و برای خداحافظی خدمت آن حضرت آمدند، عرضه داشتند: یابن رسول الله! ما را ضیافت کردی و خوب از ما پذیرایی نمودی، پس چرا در آخر به غلامان خود دستور دادی تا در بستن بارها به ما کمک نکنند؟ حضرت فرمود:
(إناّ أهل بیتٍ لا نعین أضیافنا علی الرّحلة من عندنا)
«ما اهل بیت مهمانان را برای رفتن از نزد خود یاری نمی کنیم».
