گام 6
اصل حفظ وقف و بیت المال
یکی از مهمترین خصلتهای اهل بیت علیهم السلام دقت نظر در حفظ، تقسیم و استفاده از بیت المال بوده است. امامان علیهم السلام ضمن حفظ حقوق مردم و احترام به اموال عمومی، کمترین استفاده را برای خود و نزدیکان خود از بیت المال داشته اند و هیچ حقّی فراتر از قانون برای خود قائل نبودند و از هرگونه تصرّف بی مورد در ثروتهای عمومی و داراییهای حکومت دینی به شدّت پرهیز می کردند، زیرا اینکار را موجب تباهی دین، دنیا و عقوبتهای سخت آخرتی می دانستند. در سیره اقتصادی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام و علمای راستین دین موارد متعدّدی به چشم می خورد که بیانگر میزان دقتّ و اهتمام آن بزرگواران در رعایت و حفظ بیت المال و اموال عمومی می باشد .
آشنایی با این سیره مبارک، سخنان و جلوه رفتاری معصومین علیهم السلام و بزرگان دین برای همه از جمله کارگزاران و خدمتگزاران بارگاه امام رضا علیه السلام بسیار ضروری، مفید و درس آموز است. این جلوه های زیبای رفتاری را در چند موضوع میتوان پیگیری نمود:
پرهیز از استفاده شخصی از بیت المال و انتخاب ساده ترین زندگی اقتصادی
حضرت علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت ،در مدینه سخنرانی کرد و فرمود: «ای جماعت مهاجران و انصار! ای گروه قریش! بدانید که ـ به خدا قسم ـ تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سرپا باشد من از غنایم (و خراج) شما چیزی برای خود بر نمیدارم. آیا فکر میکنید؟ من که خودم و فرزندانم را محروم می کنم (و فقط به اندازه حقّشان به آنها میدهم) به شما عطا می کنم (و بیشتر از حق و حقوقتان به شما چیزی می دهم)؟ بیگمان میان سیاه و سفید به یکسان عمل خواهم کرد. در این هنگام (برادر امام) عقیل بن ابی طالب برخاست و گفت: مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود: بنشین، خدایت رحمت کند. کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟ تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان و تقوا! »
در بیان سیره اقتصادی حضرت علی علیه السلام از شعبی نقل شده که می گوید:
نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رحبه کوفه وارد شدم .ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مالها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش بر می گشت، من نزد پدرم رفتم و گفتم: نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا بدترین آنها را؟! پدرم گفت: پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم: علی بن ابیطالب، امیرمؤمنان علیه السلام را دیدم که این کار را میکند و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت: پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.
عدم حبس بیت المال و اموال عمومی
امام علی علیه السلام فرمودند:
«دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیزی (از بیت المال) را برای فردا نگه نمی داشت و ابوبکر نیز چنین می کرد. اما عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترها ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می کرد».
راوی، ضحّاک بن مزاحم، می گوید: علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و می فرمود: این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست، در حالی که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش میرود (و آن چه می چیند خودش می خورد.)
مجمع تیصی درباره ی حضرت علی علیه السلام می گوید:
مجمع تیمی: امام علی علیه السلام بیت المال را جارو میکرد و سپس در آن نماز می گزارد، به این امید که روز قیامت در حق او شهادت دهد که در آن مالی را از مسلمانان نگه نداشت.
فریفته نشدن به اموال عمومی
امام باقر علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام اموال را آورد و ترازوداران و زر سنجان را در برابر خود نشانید و کپه ای از زر و کپه ای از سیم درست کرد و فرمود: ای سرخها، و ای سفیدها، سرخ شوید و سفید شوید و غیر مرا بفریبید» .
دقت در صرفه جویی مصرف بیت المال
امام علی علیه السلام ـ در نامه ای به کارگزاران خود ـ فرمود:
«نوک قلمهایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لبّ مطلب را بنویسید و از زیاده گویی بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را بر نمی تابد».
بازگرداندن اموال غارت شده عمومی به بیت المال
امام علی علیه السلام ـ درباره زمین هایی که عثمان به بعضی بخشیده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند ـ فرمود:
«به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (و با همه گستردگی اش آن را تحمّل نکند) ظلم و بیداد بر او تنگتر آید!»
رعایت عدالت در تقسیم و توزیع اموال عمومی و توجّه به همه طبقات اجتماعی
امام صادق علیه السلام در پاسخی به سؤال از تقسیم بیت المال ـ فرمود: مسلمانان، فرزندان اسلام هستند در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتریهایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقّی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.
در اینجا مناسب است در کنار آشنایی با سیره اقتصادی اهل بیت علیهم السلام، نیم نگاهی نیز به دیدگاهها و اندیشه های امام رضا علیه السلام در این خصوص بیاندازیم و با جلوه های رفتاری آن حضرت بیشتر آشنا گردیم .
امام رضا علیه السلام فرمودند:
(إن الله یبغض القیل و القال و اضاعة المال و کثرة السّؤال)
«همانا خداوند جرّ و بحث و جدال و از بین بردن مال و پرسش بیش از حد را دشمن می دارد».
(لا یجتمع المال إلّا بخصالٍ خمسٍ: ببخلٍ شدیدٍ و أملٍ طویلٍ و حرصٍ غالبٍ و قطیعة الرّحم و ایثار الدّنیا علی الآخرة)
«مال جمع نمیشود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی طولانی، آزمندی غالب، قطع رحم کردن و ترجیح دادن دنیا بر آخرت ».
(السّخی یأکل من طعام النّاس لیأکلوا من طعامه و البخیل لا یأکل من طعام النّاس لئلاّ یأکلوا من طعامه)
«سخاوتمند غذای مردم را می خورد تا غذایش را بخورند و بخیل غذای مردم را نمی خورد تا از غذایش نخورند ».
«هر کس با روزی کم از خداوند راضی شود، خداوند نیز با عمل اندک، از او راضی شود… کسی که به اندک از حلال رضایت دهد، مخارج او سبک میشود، خانوادهاش خوش و خرّم زندگی می کنند، خداوند او را با درد و دوای دنیا آشنا میکند و وی را با سلامت از دنیا بیرون می برد».
از یعقوب نوبختی روایت شده است که گفت: مردی به امام رضا علیه السلام رسید و گفت: به قدر مروّتت چیزی به من بده! امام علیه السلام فرمود: قدرت این کار را ندارم؛ عرض کرد به قدر مروّت من بده! امام علیه السلام فرمود: حالا درست شد، سپس به غلام خود فرمود دویست دینار به او بدهید.
علی بن شعیب گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم ،فرمود علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ عرض کردم: سرور من! شما بهتر میدانید، فرمود: آن کسی که زندگی دیگری در پرتو زندگانی او خوش باشد. علی! زندگی چه کسی از همه بدتر است؟ گفتم: شما داناترید فرمود: کسی از همه بدتر است که دیگری در سایه اش نیاساید… علی! بدترین مردم کسی است که خیرش به کسی نرسد، غذایش را تنها خورد و غلامش را شلاّق زند.
اصل حفظ وقف و بیت المال
یکی از مهمترین خصلتهای اهل بیت علیهم السلام دقت نظر در حفظ، تقسیم و استفاده از بیت المال بوده است. امامان علیهم السلام ضمن حفظ حقوق مردم و احترام به اموال عمومی، کمترین استفاده را برای خود و نزدیکان خود از بیت المال داشته اند و هیچ حقّی فراتر از قانون برای خود قائل نبودند و از هرگونه تصرّف بی مورد در ثروتهای عمومی و داراییهای حکومت دینی به شدّت پرهیز می کردند، زیرا اینکار را موجب تباهی دین، دنیا و عقوبتهای سخت آخرتی می دانستند. در سیره اقتصادی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام و علمای راستین دین موارد متعدّدی به چشم می خورد که بیانگر میزان دقتّ و اهتمام آن بزرگواران در رعایت و حفظ بیت المال و اموال عمومی می باشد .
آشنایی با این سیره مبارک، سخنان و جلوه رفتاری معصومین علیهم السلام و بزرگان دین برای همه از جمله کارگزاران و خدمتگزاران بارگاه امام رضا علیه السلام بسیار ضروری، مفید و درس آموز است. این جلوه های زیبای رفتاری را در چند موضوع میتوان پیگیری نمود:
پرهیز از استفاده شخصی از بیت المال و انتخاب ساده ترین زندگی اقتصادی
حضرت علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت ،در مدینه سخنرانی کرد و فرمود: «ای جماعت مهاجران و انصار! ای گروه قریش! بدانید که ـ به خدا قسم ـ تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سرپا باشد من از غنایم (و خراج) شما چیزی برای خود بر نمیدارم. آیا فکر میکنید؟ من که خودم و فرزندانم را محروم می کنم (و فقط به اندازه حقّشان به آنها میدهم) به شما عطا می کنم (و بیشتر از حق و حقوقتان به شما چیزی می دهم)؟ بیگمان میان سیاه و سفید به یکسان عمل خواهم کرد. در این هنگام (برادر امام) عقیل بن ابی طالب برخاست و گفت: مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود: بنشین، خدایت رحمت کند. کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟ تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان و تقوا! »
در بیان سیره اقتصادی حضرت علی علیه السلام از شعبی نقل شده که می گوید:
نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رحبه کوفه وارد شدم .ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مالها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش بر می گشت، من نزد پدرم رفتم و گفتم: نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا بدترین آنها را؟! پدرم گفت: پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم: علی بن ابیطالب، امیرمؤمنان علیه السلام را دیدم که این کار را میکند و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت: پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.
عدم حبس بیت المال و اموال عمومی
امام علی علیه السلام فرمودند:
«دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیزی (از بیت المال) را برای فردا نگه نمی داشت و ابوبکر نیز چنین می کرد. اما عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترها ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می کرد».
راوی، ضحّاک بن مزاحم، می گوید: علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و می فرمود: این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست، در حالی که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش میرود (و آن چه می چیند خودش می خورد.)
مجمع تیصی درباره ی حضرت علی علیه السلام می گوید:
مجمع تیمی: امام علی علیه السلام بیت المال را جارو میکرد و سپس در آن نماز می گزارد، به این امید که روز قیامت در حق او شهادت دهد که در آن مالی را از مسلمانان نگه نداشت.
فریفته نشدن به اموال عمومی
امام باقر علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام اموال را آورد و ترازوداران و زر سنجان را در برابر خود نشانید و کپه ای از زر و کپه ای از سیم درست کرد و فرمود: ای سرخها، و ای سفیدها، سرخ شوید و سفید شوید و غیر مرا بفریبید» .
دقت در صرفه جویی مصرف بیت المال
امام علی علیه السلام ـ در نامه ای به کارگزاران خود ـ فرمود:
«نوک قلمهایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لبّ مطلب را بنویسید و از زیاده گویی بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را بر نمی تابد».
بازگرداندن اموال غارت شده عمومی به بیت المال
امام علی علیه السلام ـ درباره زمین هایی که عثمان به بعضی بخشیده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند ـ فرمود:
«به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (و با همه گستردگی اش آن را تحمّل نکند) ظلم و بیداد بر او تنگتر آید!»
رعایت عدالت در تقسیم و توزیع اموال عمومی و توجّه به همه طبقات اجتماعی
امام صادق علیه السلام در پاسخی به سؤال از تقسیم بیت المال ـ فرمود: مسلمانان، فرزندان اسلام هستند در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتریهایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقّی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.
در اینجا مناسب است در کنار آشنایی با سیره اقتصادی اهل بیت علیهم السلام، نیم نگاهی نیز به دیدگاهها و اندیشه های امام رضا علیه السلام در این خصوص بیاندازیم و با جلوه های رفتاری آن حضرت بیشتر آشنا گردیم .
امام رضا علیه السلام فرمودند:
(إن الله یبغض القیل و القال و اضاعة المال و کثرة السّؤال)
«همانا خداوند جرّ و بحث و جدال و از بین بردن مال و پرسش بیش از حد را دشمن می دارد».
(لا یجتمع المال إلّا بخصالٍ خمسٍ: ببخلٍ شدیدٍ و أملٍ طویلٍ و حرصٍ غالبٍ و قطیعة الرّحم و ایثار الدّنیا علی الآخرة)
«مال جمع نمیشود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی طولانی، آزمندی غالب، قطع رحم کردن و ترجیح دادن دنیا بر آخرت ».
(السّخی یأکل من طعام النّاس لیأکلوا من طعامه و البخیل لا یأکل من طعام النّاس لئلاّ یأکلوا من طعامه)
«سخاوتمند غذای مردم را می خورد تا غذایش را بخورند و بخیل غذای مردم را نمی خورد تا از غذایش نخورند ».
«هر کس با روزی کم از خداوند راضی شود، خداوند نیز با عمل اندک، از او راضی شود… کسی که به اندک از حلال رضایت دهد، مخارج او سبک میشود، خانوادهاش خوش و خرّم زندگی می کنند، خداوند او را با درد و دوای دنیا آشنا میکند و وی را با سلامت از دنیا بیرون می برد».
از یعقوب نوبختی روایت شده است که گفت: مردی به امام رضا علیه السلام رسید و گفت: به قدر مروّتت چیزی به من بده! امام علیه السلام فرمود: قدرت این کار را ندارم؛ عرض کرد به قدر مروّت من بده! امام علیه السلام فرمود: حالا درست شد، سپس به غلام خود فرمود دویست دینار به او بدهید.
علی بن شعیب گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم ،فرمود علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ عرض کردم: سرور من! شما بهتر میدانید، فرمود: آن کسی که زندگی دیگری در پرتو زندگانی او خوش باشد. علی! زندگی چه کسی از همه بدتر است؟ گفتم: شما داناترید فرمود: کسی از همه بدتر است که دیگری در سایه اش نیاساید… علی! بدترین مردم کسی است که خیرش به کسی نرسد، غذایش را تنها خورد و غلامش را شلاّق زند.
