گام 15
اصل حسن خلق
خادمان آستــان قــدس در واقع نمایندگـــان حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام در ایجاد ارتباط با زائران و مجاوران و پذیرایی از خیل بی شمار میهمانان حرم رضوی علیه السلام به شمار می روند. کثرت زائران و تنوع ملّیتی و قومی و حتی مذهبی آنان، دقت در برخورد و رعایت حسّاسیت ها و روحیات آنان را برای خادمان حرم دو چندان می نماید .
از جمله اصولی ترین و مهمترین خصلتهای خدمتگذاری ،حسن سلوک و برخورداری از مهارت ایجاد ارتباط قوی و مؤثرّ است، ارتباطی همراه با گشاده رویی، گفتار نیکو، نرم خویی و دوری از خشونت که عامل مهمی در جلب رضایت میهمانان آستان قدس محسوب می گردد. قرآن کریم می فرماید:
(و قولوا للنّاس حسناً…)
«با مردم به نیکی سخن گویید».
آیة الله جوادی آملی حفظه الله در ذیل این آیه شریفه می فرمایند:
«حکم (و قولوا للناّس حسناً) با توجه به تعبیر «ناس» به جای «اهل کتاب» یا «مؤمنان» حکمی است مربوط به جامعه بشری و اعمال حسن خلق به توده مردم اعمّ از مسلمان و کافر. این حکم، از احکام روابط بین المللی و از بهترین اصول کلی اسلام در تربیت جوامع انسانی است».
از منظر اسلام حسن خلق با تدّین ارتباطی تنگاتنگ دارند ،تا آنجا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در توصیف آن می فرمایند:
(الإسلام حسن الخلق)
«اسلام (در واقع) حسن خلق است ».
یا در فرمایشی دیگر می فرمایند:
(حسن الخلق نصف الدّین)
«خوی نیکو، نیمی از دین است».
در روایات متعددی از سوی معصومین علیهم السلام به آثار و برکات حسن خلق اشاره شده است که به برخی از مهمترین آنها اشاره می کنیم:
نیل به مقام روزه داران و شب زنده داران:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آنکه اخلاق خویش را نیکو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گیر شب زنده دار برساند».[4]
ثواب مجاهدت در راه خدا:
امام صادق علیه السلام میفرمایند: «ثوابی را که خدای تبارک و تعالی برای خوش خویی بنده می دهد، مانند ثواب کسی است که هر صبح و شام در راه خدا جهاد کند».
سنگینترین عمل در نامه اعمال:
پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم اسلام فرمودند:
«ما یوضع فی میزان امری یوم القیامة أفْضل من حسن الخلق»
«در قیامت چیزی برتر از خوش خویی در ترازوی اعمال آدمی نهاده نمی شود ».
رأس همه نیکیها:
امام علی علیه السلام میفرمایند: «نیک خویی در رأس همه نیکیهاست ».
کثرت دوستان و جذب نفوس:
امام علی علیه السلام میفرمایند: «آنکه خوی نیک داشته باشد دوستانش زیاد شوند و دلها به او انس و الفت گیرند».امام صادق علیه السلام در تفسیر حسن خلق میفرمایند:
«حسن خلق این است که نرمخو و مهربان باشی، گفتارت پاکیزه و مؤدبانه باشد و با برادرت با خوشرویی برخورد کنی».
برای حسن خلق مصادیق مختلفی میتوان شمرد که در اینجا به مهمترین آنها اشاره میکنیم:
1) کلام زیبا
یکی از فروعات حسن خلق، به کار بردن واژه های زیبا و مؤثر و پسندیده در ارتباط چهره به چهره بین خادم و زائر می باشد .
قرآن کریم مردم را به گفتار سدید و قول حسن و به عبارتی برخوردی نیکو دعوت نموده است .
آیت الله جوادی حفظه الله در این زمینه می فرمایند:
«در بیشتر مواردی که قرآن کریم به «قول سدید» فرمان میدهد، مرادش تنها سخن درست نیست، بلکه «قول» کنایه از هر نوع کار است و چون سخن گفتن بارزترین فعل انسان است، عبارت «قول» انتخاب شده است: (قولوا للنّاس حسناً)(قولوا لهم قولاً معروفاً)؛ (قولوا قولاً سدیدا)، پس سفارش به خوب سخن گفتن با مردم، یعنی با مردم مؤًدّبانه و محترمانه رفتار کنید؛ چه در سخن، نوشته یا کارها باید در همه احوال ،ادب معاشرت رعایت شود، بنابراین(و لیقولوا قولاً سدیداً) یعنی کار درست و محکم انجام دهید».
همچنین در روایات فراوانی بر حسن گفتار و انتخاب واژه های زیبا در گفتار و از سویی پرهیز از گفتار زشت تأکید شده است .
امام علی علیه السلام می فرمایند:
«سه چیز از درهای نیکی است: سخاوت نفس و نیکویی گفتار و شکیبایی در برابر آزار»
«زیبا سخن بگوئید، تا پاسخ زیبا بشنوید».
«زبانت را به نکوگویی عادت ده، تا از سرزنش ایمن مانی».
«زنهار، از به زبان آوردن سخنان زشت؛ زیرا که فرومایه گان را گرد تو جمع میکند و گرانمایه گان را از تو می رماند».
«بد زبانی، قدر و منزلت را لکه دار می کند و برادری را از بین می برد».
پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:
«سوگند به آن که جانم در دست اوست، مردم هیچ انفاقی نکردند که دوست داشتنی تر از گفتار نیک باشد».
2) نرم خویی
از جمله صفات بارز مؤمنین برای موفقیت در جذب ،هدایت، مدیریت و خدمت رسانی به خلق، نرم خویی (لین) می باشد .
حضرت علی علیه السلام به یکی از کارگزاران خود (مخنف بن سلیم أزدی) در مورد چگونگی ارتباط با مردم می فرمایند:
«… و أن یتلقّاهم ببسط الوجه و لین الجانب…»
« و با مردم با گشاده رویی و نرم خویی ملاقات کن» همچنین در روایات اهل بیت علیهم السلام سفارش فراوانی به نرم خویی شده است. امام علی علیه السلام می فرمایند:
«به راستی که نرمش در سخن، از کرامت است» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:
«مؤمن سهل و آسان گیر و نرم خو، جوانمرد و دارای حسن خلق است».
«مؤمنین، آسانگیر و نرم خویند».
و یا در سفارش خود به ابن مسعود می فرمایند:
(کنْ سهْلاً لیناً…)
«آسانگیر و نرم خو باش».
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نیز می فرمایند:
(کنْ سهْلاً لیناً للقریب و البعید و لا تکن جبّاراً عنیدا)
«برای نزدیک و دور، آسانگیر و نرم خو باش و گردًن کش و منحرف مباش».
3) خوشرویی
چهره انسان، آبروی او و تابلویی برای بازنمایی احساسات و عواطف درونی اوست. از آنجا که خادمان حرم، بیشترین ارتباط را با زایران امام رضا علیه السلام دارند لازم است با رویی گشاده و برخوردی صمیمانه و حتی پیش سلام شدن، بر زائران آغوش مهر بگشایند و میهمانان حضرت بخصوص جوانان را با صفا و طراوت بپذیرند.از اصول اولیه برقراری ارتباطات اجتماعی، داشتن رویی خوش و همراه با تبسّم به نشانه شادی از دیدار دیگران است که در روایات اهل بیت علیهم السلام بر آن تأکید فراوان شده است .
امام باقر علیه السلام می فرمایند: «بشاشت و گشاده رویی در برخوردهای اجتماعی، مایه جلب محبتّ مردم و قرب به خداوند است» و یا پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «برادرت را با روی باز ملاقات کن».
امام علی علیه السلام می فرمایند: «شما نمیتوانید به مردم با مالتان وسعت دهید، پس آنان را با چهره گشاده و دیدار نیکو گشایش دهید».
اصل حسن خلق
خادمان آستــان قــدس در واقع نمایندگـــان حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام در ایجاد ارتباط با زائران و مجاوران و پذیرایی از خیل بی شمار میهمانان حرم رضوی علیه السلام به شمار می روند. کثرت زائران و تنوع ملّیتی و قومی و حتی مذهبی آنان، دقت در برخورد و رعایت حسّاسیت ها و روحیات آنان را برای خادمان حرم دو چندان می نماید .
از جمله اصولی ترین و مهمترین خصلتهای خدمتگذاری ،حسن سلوک و برخورداری از مهارت ایجاد ارتباط قوی و مؤثرّ است، ارتباطی همراه با گشاده رویی، گفتار نیکو، نرم خویی و دوری از خشونت که عامل مهمی در جلب رضایت میهمانان آستان قدس محسوب می گردد. قرآن کریم می فرماید:
(و قولوا للنّاس حسناً…)
«با مردم به نیکی سخن گویید».
آیة الله جوادی آملی حفظه الله در ذیل این آیه شریفه می فرمایند:
«حکم (و قولوا للناّس حسناً) با توجه به تعبیر «ناس» به جای «اهل کتاب» یا «مؤمنان» حکمی است مربوط به جامعه بشری و اعمال حسن خلق به توده مردم اعمّ از مسلمان و کافر. این حکم، از احکام روابط بین المللی و از بهترین اصول کلی اسلام در تربیت جوامع انسانی است».
از منظر اسلام حسن خلق با تدّین ارتباطی تنگاتنگ دارند ،تا آنجا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در توصیف آن می فرمایند:
(الإسلام حسن الخلق)
«اسلام (در واقع) حسن خلق است ».
یا در فرمایشی دیگر می فرمایند:
(حسن الخلق نصف الدّین)
«خوی نیکو، نیمی از دین است».
در روایات متعددی از سوی معصومین علیهم السلام به آثار و برکات حسن خلق اشاره شده است که به برخی از مهمترین آنها اشاره می کنیم:
نیل به مقام روزه داران و شب زنده داران:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آنکه اخلاق خویش را نیکو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گیر شب زنده دار برساند».[4]
ثواب مجاهدت در راه خدا:
امام صادق علیه السلام میفرمایند: «ثوابی را که خدای تبارک و تعالی برای خوش خویی بنده می دهد، مانند ثواب کسی است که هر صبح و شام در راه خدا جهاد کند».
سنگینترین عمل در نامه اعمال:
پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم اسلام فرمودند:
«ما یوضع فی میزان امری یوم القیامة أفْضل من حسن الخلق»
«در قیامت چیزی برتر از خوش خویی در ترازوی اعمال آدمی نهاده نمی شود ».
رأس همه نیکیها:
امام علی علیه السلام میفرمایند: «نیک خویی در رأس همه نیکیهاست ».
کثرت دوستان و جذب نفوس:
امام علی علیه السلام میفرمایند: «آنکه خوی نیک داشته باشد دوستانش زیاد شوند و دلها به او انس و الفت گیرند».امام صادق علیه السلام در تفسیر حسن خلق میفرمایند:
«حسن خلق این است که نرمخو و مهربان باشی، گفتارت پاکیزه و مؤدبانه باشد و با برادرت با خوشرویی برخورد کنی».
برای حسن خلق مصادیق مختلفی میتوان شمرد که در اینجا به مهمترین آنها اشاره میکنیم:
1) کلام زیبا
یکی از فروعات حسن خلق، به کار بردن واژه های زیبا و مؤثر و پسندیده در ارتباط چهره به چهره بین خادم و زائر می باشد .
قرآن کریم مردم را به گفتار سدید و قول حسن و به عبارتی برخوردی نیکو دعوت نموده است .
آیت الله جوادی حفظه الله در این زمینه می فرمایند:
«در بیشتر مواردی که قرآن کریم به «قول سدید» فرمان میدهد، مرادش تنها سخن درست نیست، بلکه «قول» کنایه از هر نوع کار است و چون سخن گفتن بارزترین فعل انسان است، عبارت «قول» انتخاب شده است: (قولوا للنّاس حسناً)(قولوا لهم قولاً معروفاً)؛ (قولوا قولاً سدیدا)، پس سفارش به خوب سخن گفتن با مردم، یعنی با مردم مؤًدّبانه و محترمانه رفتار کنید؛ چه در سخن، نوشته یا کارها باید در همه احوال ،ادب معاشرت رعایت شود، بنابراین(و لیقولوا قولاً سدیداً) یعنی کار درست و محکم انجام دهید».
همچنین در روایات فراوانی بر حسن گفتار و انتخاب واژه های زیبا در گفتار و از سویی پرهیز از گفتار زشت تأکید شده است .
امام علی علیه السلام می فرمایند:
«سه چیز از درهای نیکی است: سخاوت نفس و نیکویی گفتار و شکیبایی در برابر آزار»
«زیبا سخن بگوئید، تا پاسخ زیبا بشنوید».
«زبانت را به نکوگویی عادت ده، تا از سرزنش ایمن مانی».
«زنهار، از به زبان آوردن سخنان زشت؛ زیرا که فرومایه گان را گرد تو جمع میکند و گرانمایه گان را از تو می رماند».
«بد زبانی، قدر و منزلت را لکه دار می کند و برادری را از بین می برد».
پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:
«سوگند به آن که جانم در دست اوست، مردم هیچ انفاقی نکردند که دوست داشتنی تر از گفتار نیک باشد».
2) نرم خویی
از جمله صفات بارز مؤمنین برای موفقیت در جذب ،هدایت، مدیریت و خدمت رسانی به خلق، نرم خویی (لین) می باشد .
حضرت علی علیه السلام به یکی از کارگزاران خود (مخنف بن سلیم أزدی) در مورد چگونگی ارتباط با مردم می فرمایند:
«… و أن یتلقّاهم ببسط الوجه و لین الجانب…»
« و با مردم با گشاده رویی و نرم خویی ملاقات کن» همچنین در روایات اهل بیت علیهم السلام سفارش فراوانی به نرم خویی شده است. امام علی علیه السلام می فرمایند:
«به راستی که نرمش در سخن، از کرامت است» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:
«مؤمن سهل و آسان گیر و نرم خو، جوانمرد و دارای حسن خلق است».
«مؤمنین، آسانگیر و نرم خویند».
و یا در سفارش خود به ابن مسعود می فرمایند:
(کنْ سهْلاً لیناً…)
«آسانگیر و نرم خو باش».
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نیز می فرمایند:
(کنْ سهْلاً لیناً للقریب و البعید و لا تکن جبّاراً عنیدا)
«برای نزدیک و دور، آسانگیر و نرم خو باش و گردًن کش و منحرف مباش».
3) خوشرویی
چهره انسان، آبروی او و تابلویی برای بازنمایی احساسات و عواطف درونی اوست. از آنجا که خادمان حرم، بیشترین ارتباط را با زایران امام رضا علیه السلام دارند لازم است با رویی گشاده و برخوردی صمیمانه و حتی پیش سلام شدن، بر زائران آغوش مهر بگشایند و میهمانان حضرت بخصوص جوانان را با صفا و طراوت بپذیرند.از اصول اولیه برقراری ارتباطات اجتماعی، داشتن رویی خوش و همراه با تبسّم به نشانه شادی از دیدار دیگران است که در روایات اهل بیت علیهم السلام بر آن تأکید فراوان شده است .
امام باقر علیه السلام می فرمایند: «بشاشت و گشاده رویی در برخوردهای اجتماعی، مایه جلب محبتّ مردم و قرب به خداوند است» و یا پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «برادرت را با روی باز ملاقات کن».
امام علی علیه السلام می فرمایند: «شما نمیتوانید به مردم با مالتان وسعت دهید، پس آنان را با چهره گشاده و دیدار نیکو گشایش دهید».
