وقف حاج قاسم

گام 7
اصل یقین به نظارت امام رضا علیه السلام
شیعیان اهل بیت علیهم السلام و بویژه ذریهّ، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و منتسبان به این خانواده مانند روحانیان، مدّاحان و بویژه خادمان ایشان لازم است اهل مراقبت از خود و اعمال خود بوده و با تقوا و پرهیز از خطا، آبرویی برای اهل بیت علیهم السلام باشند؛ تحصیل این مهم و موفقیت در مراقبت از خود، نیازمند درک حضور و نظارت خدا و معصومین علیهم السلام در زندگی ،افکار، اخلاق و اعمال ماست .

رعایت ادب حضور خدا و امامان علیهم السلام در حرم اهل بیت علیهم السلام که محضر خاص خدا و اولیای الهی است از اهمیت ویژه ای برخوردار میباشد و در این میان خادمان به عنوان کسانی که همواره در این محضر خاص توفیق حضور و خدمت می یابند به رعایت ادب آن از دیگران سزاوارتر و اولی ترند .

حرم حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام، محل حضور دائمی ملائکه الهی، ارواح مقدس انبیاء و اولیاء و کانون تجلّی روح ملکوتی امام رضاست. در دعای اذن دخول می خوانیم:

(اللهمّ إنی أعتقد حرمة صاحب هذا المشهد الشّریف فی غیبته کما أعتقدها فی حضرته و أعلم أنّ رسولک و خلفاؤک علیهم السّلام أحیاءٌ عندک یرزقون، یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردّون سلامی…)

«خداوندا، من به احترام صاحب این زیارتگاه شریف در زمان غیبت و پنهانیش اعتقاد دارم همانگونه که به زمان حضور وی معتقدم، (غیبت او برای من چون حضور اوست) و میدانم که پیامبرت و خلفای تو علیهم السلام زنده اند و نزدت روزی داده می شوند، جایگاه مرا می بینند، کلام مرا می شنوند و سلامم را پاسخ می گویند…"(مفاتیح نوین/ص219)

این عبارات بیانگر حیات معنوی امام و حضور و نظارت آن حضرت بر اندیشه، گفتار و رفتار ماست، تا آنجا که حتی جواب سلام ما را میدهند. بر این اساس لازم است با تقویت حسّ حضور در خویش، این نظارت امام بر زندگیمان را تصدیق و باور کنیم .

علاوه بر این شیعیان و زایران اهل بیت علیهم السلام و بویژه خادمان ایشان لازم است بدانند پرونده اعمال آنها هر هفته و بلکه هر روز به محضر امامان علیهم السلام عرضه می شود و معصومین علیهم السلام در صورت مشاهده عمل صالح در پرونده آنها، برایشان از درگاه الهی طلب فزونی توفیقات می کنند و در صورت مشاهده خطا ـ که البته برای یاران بسی اسباب شرمندگی است ـ برای آنان طلب مغفرت می کنند.

روایات متعددی گویای این حقیقت است که به چند نمونه آن اشاره می کنیم:

عبدالله بن أبان که در نزد حضرت رضا علیه السلام صاحب آبرو و مقام بود می گوید از امام رضا علیه السلام درخواست کردم که برای من و اهل بیتم دعا کنند، پس حضرت فرمودند: آیا من دعا نمیکنم؟ (و الله إنّ أعمالکم لتعْرض علی فی کلّ یومٍ و لیلةٍ) «به خدا سوگند روز و شب اعمال شما بر من عرضه میشود» راوی میگوید من این مطلب را بزرگتر و عجیب شمردم. پس حضرت به من فرمودند:آیا کتاب خدای عزوجل را نمیخوانی؟! «و قلْ إعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون» به خدا قسم مقصود از مؤمنون دراین آیه علی ابن ابیطالب علیه السلام است.

یعقوب بن شعیب می گوید از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه «و قل إعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون» پرسیدم حضرت فرمودند: «منظور از «المؤمنون» در این آیه ی شریفه ائمه علیهم السلام هستند».

سماعه می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: شما را چه می شود که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را ناخوش و اندوهگین می کنید؟ مردی گفت: ما او را ناخوش می کنیم؟! حضرت فرمودند:

(أما تعلمون أنّ أعمالکم تعرض علیه فإذا رأی فیها معصیةً ساءه ذلک فلا تسوءوا و سرّوه)

«مگر نمی دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می شود و چون گناهی در آن بیند، اندوهگین می کند؟ پس نسبت به پیامبر بدی نکنید و او را (با عبادات و طاعات خویش) مسرور سازید».

جلسه اول: تقسیم‌بندی ویژگی‌ها و ویژگی پرمشغله‌بودن در جوانان امروزی

اهداف
انتظار می‌رود فراگیر در پایان درس با مطالب زیر آشنا شود:

1. ویژگی‌های پایدار و ویژگی‌های متغیر

2. ویژگی پرمشغله بودن در جوانان امروزی

محتوای درسی
در ابتدای این دوره آموزشی ویژگی‌های دوره نوجوانی را به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌کنیم.

1. ویژگی‌های پایدار: این‌ها ویژگی‌هایی هستند که جوانان به طور کلی و فارغ از محیط، زمان و مکان دارا می‌باشند. تمامی ویژگی‌های نوجوانان امروزی بر پایه همین ویژگی‌های پایدار هستند. باید توجه داشت که این ویژگی‌ها همیشه وجود داشته و منحصر به نوجوانان امروزی نبوده و تفاوت‌ها و ویژگی‌های خاص نوجوانان در تمام دوره‌های تاریخی وجود داشته‌است. برای مثال در کتاب خاطرات عبدالله مستوفی (شرح زندگانی من) به برخی از این تفاوت‌ها اشاره شده است. حال آنکه این کتاب در دوره قاجاریه نگارش شده‌است.

2. ویژگی‌های متغیر: این ویژگی‌ها برخلاف ویژگی‌های پایدار منحصر به زمان و مکان و محیط زندگی نوجوان است. در بررسی شناخت نوجوانان امروزی، امروزی بودن نوجوانان همان انحصار به زمان و محیط است. برای مثال در دوره حاضر سرعت تحولات و اختراعات زیاد بوده و گردش اطلاعات و توسعه دانش بشری باعث می‌شود ویژگی‌های منحصر به این دوران اهمیت پیدا کند.

حال که تقسیم‌بندی مورد نظر انجام شد به توضیح ویژگی‌های نوجوانان امروزی می‌پردازیم.

پر مشغله بودن
منظور از پر مشغله بودن این نیست که نوجوان امروزی تمام ساعات و لحظات زندگی اش را مشغول کار است. برای مثال در نوجوان روستایی قدیم نوجوانان مجبور بودند مرتب کار کنند و این کارها عموما پیشه پدرشان بود. اما در نوجوان امروز پرمشغله‌بودن به معنی این است که نوجوان فراغت خود را از دست داده و دیگر خلوتی برای اندیشیدن ندارد. به عبارتی دیگر تمام لحظات زندگی نوجوان با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی پر شده و حتی اوقات تنهایی او را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای مثال در ساعات پایانی شب با گو.شی همراه خود مشغول بوده و با آن به خواب می‌رود و این‌که روز خودش را با آن آغاز می‌کند. کم شدن لحظات فراغت مضراتی دارد. مهم‌ترین اثر منفی این ویژگی کاهش تمرکز و قدرت تفکر در نوجوان است. به دلیل به هم ریختن آرامش و اوقات تنهایی او، فرصتی برای فکر به اهداف والای انسانی وجود ندارد. یکی دیگر از مواردی که باعث به هم ریختگی آرامش و عدم تمرکز نوجوانان می‌شود، حجم انبوه اطلاعات بی‌فایده‌ای است که با آن مواجه می‌شود. این اطلاعات و جذابیت‌های موجود در فضای مجازی باعث می‌شود که نوجوان از تفکر در مورد آینده خودش باز بماند. چنین چیزی باعث می‌شود که تفکرات رقیب در حوزه تفکر اسلامی از این فضا استفاده می‌کند. باید توجه داشت نوجوان باید در لحظاتی از روز به خود فکر کند و نباید مشغولیت دائمی باعث غفلت او از پرسش‌های اساسی زندگی شود.

چکیده
1. ویژگی‌های نوجوانان به دو دسته پایدار و متغیر تقسیم می‌شود. ویژگی‌های پایدار فارغ از زمان، مکان و محیط زندگی نوجوان بوده و سایر ویژگی‌های نوجوان بر پایه همین ویژگی‌هاست.

2. یکی از ویژگی‌های نوجوانان امروزی پر مشغله‌بودن آنان است. به این معنی که این افراد زمانی برای فکر کردن و اندیشه در مورد خود، آینده و اهداف خود ندارند.

3. اثر منفی مشغله زیاد در کنار بمباران اطلاعاتی باعث عدم تمرکز و از بین رفتن قدرت تفکر او و در نتیجه بازماندن از واکاوی ویژگی‌ها و اهداف والای انسانی می‌شود. در نتیجه او در روزمرگی غرق می‌شود.

گام 6
اصل حفظ وقف و بیت المال
یکی از مهمترین خصلتهای اهل بیت علیهم السلام دقت نظر در حفظ، تقسیم و استفاده از بیت المال بوده است. امامان علیهم السلام ضمن حفظ حقوق مردم و احترام به اموال عمومی، کمترین استفاده را برای خود و نزدیکان خود از بیت المال داشته اند و هیچ حقّی فراتر از قانون برای خود قائل نبودند و از هرگونه تصرّف بی مورد در ثروتهای عمومی و داراییهای حکومت دینی به شدّت پرهیز می کردند، زیرا اینکار را موجب تباهی دین، دنیا و عقوبتهای سخت آخرتی می دانستند. در سیره اقتصادی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام و علمای راستین دین موارد متعدّدی به چشم می خورد که بیانگر میزان دقتّ و اهتمام آن بزرگواران در رعایت و حفظ بیت المال و اموال عمومی می باشد .

آشنایی با این سیره مبارک، سخنان و جلوه رفتاری معصومین علیهم السلام و بزرگان دین برای همه از جمله کارگزاران و خدمتگزاران بارگاه امام رضا علیه السلام بسیار ضروری، مفید و درس آموز است. این جلوه های زیبای رفتاری را در چند موضوع میتوان پیگیری نمود:

پرهیز از استفاده شخصی از بیت المال و انتخاب ساده ترین زندگی اقتصادی

حضرت علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت ،در مدینه سخنرانی کرد و فرمود: «ای جماعت مهاجران و انصار! ای گروه قریش! بدانید که ـ به خدا قسم ـ تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سرپا باشد من از غنایم (و خراج) شما چیزی برای خود بر نمیدارم. آیا فکر میکنید؟ من که خودم و فرزندانم را محروم می کنم (و فقط به اندازه حقّشان به آنها میدهم) به شما عطا می کنم (و بیشتر از حق و حقوقتان به شما چیزی می دهم)؟ بیگمان میان سیاه و سفید به یکسان عمل خواهم کرد. در این هنگام (برادر امام) عقیل بن ابی طالب برخاست و گفت: مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود: بنشین، خدایت رحمت کند. کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟ تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان و تقوا! »

در بیان سیره اقتصادی حضرت علی علیه السلام از شعبی نقل شده که می گوید:

نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رحبه کوفه وارد شدم .ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مالها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش بر می گشت، من نزد پدرم رفتم و گفتم: نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا بدترین آنها را؟! پدرم گفت: پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم: علی بن ابیطالب، امیرمؤمنان علیه السلام را دیدم که این کار را میکند و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت: پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.

عدم حبس بیت المال و اموال عمومی

امام علی علیه السلام فرمودند:

«دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیزی (از بیت المال) را برای فردا نگه نمی داشت و ابوبکر نیز چنین می کرد. اما عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترها ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می کرد».

راوی، ضحّاک بن مزاحم، می گوید: علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و می فرمود: این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست، در حالی که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش میرود (و آن چه می چیند خودش می خورد.)

مجمع تیصی درباره ی حضرت علی علیه السلام می گوید:

مجمع تیمی: امام علی علیه السلام بیت المال را جارو میکرد و سپس در آن نماز می گزارد، به این امید که روز قیامت در حق او شهادت دهد که در آن مالی را از مسلمانان نگه نداشت.

فریفته نشدن به اموال عمومی

امام باقر علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام اموال را آورد و ترازوداران و زر سنجان را در برابر خود نشانید و کپه ای از زر و کپه ای از سیم درست کرد و فرمود: ای سرخها، و ای سفیدها، سرخ شوید و سفید شوید و غیر مرا بفریبید» .

دقت در صرفه جویی مصرف بیت المال

امام علی علیه السلام ـ در نامه ای به کارگزاران خود ـ فرمود:

«نوک قلمهایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لبّ مطلب را بنویسید و از زیاده گویی بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را بر نمی تابد».

بازگرداندن اموال غارت شده عمومی به بیت المال

امام علی علیه السلام ـ درباره زمین هایی که عثمان به بعضی بخشیده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند ـ فرمود:

«به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (و با همه گستردگی اش آن را تحمّل نکند) ظلم و بیداد بر او تنگتر آید!»

رعایت عدالت در تقسیم و توزیع اموال عمومی و توجّه به همه طبقات اجتماعی

امام صادق علیه السلام در پاسخی به سؤال از تقسیم بیت المال ـ فرمود: مسلمانان، فرزندان اسلام هستند در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتریهایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقّی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.

در اینجا مناسب است در کنار آشنایی با سیره اقتصادی اهل بیت علیهم السلام، نیم نگاهی نیز به دیدگاهها و اندیشه های امام رضا علیه السلام در این خصوص بیاندازیم و با جلوه های رفتاری آن حضرت بیشتر آشنا گردیم .

امام رضا علیه السلام فرمودند:

(إن الله یبغض القیل و القال و اضاعة المال و کثرة السّؤال)
«همانا خداوند جرّ و بحث و جدال و از بین بردن مال و پرسش بیش از حد را دشمن می دارد».

(لا یجتمع المال إلّا بخصالٍ خمسٍ: ببخلٍ شدیدٍ و أملٍ طویلٍ و حرصٍ غالبٍ و قطیعة الرّحم و ایثار الدّنیا علی الآخرة)

«مال جمع نمیشود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی طولانی، آزمندی غالب، قطع رحم کردن و ترجیح دادن دنیا بر آخرت ».

(السّخی یأکل من طعام النّاس لیأکلوا من طعامه و البخیل لا یأکل من طعام النّاس لئلاّ یأکلوا من طعامه)

«سخاوتمند غذای مردم را می خورد تا غذایش را بخورند و بخیل غذای مردم را نمی خورد تا از غذایش نخورند ».

«هر کس با روزی کم از خداوند راضی شود، خداوند نیز با عمل اندک، از او راضی شود… کسی که به اندک از حلال رضایت دهد، مخارج او سبک میشود، خانوادهاش خوش و خرّم زندگی می کنند، خداوند او را با درد و دوای دنیا آشنا میکند و وی را با سلامت از دنیا بیرون می برد».

از یعقوب نوبختی روایت شده است که گفت: مردی به امام رضا علیه السلام رسید و گفت: به قدر مروّتت چیزی به من بده! امام علیه السلام فرمود: قدرت این کار را ندارم؛ عرض کرد به قدر مروّت من بده! امام علیه السلام فرمود: حالا درست شد، سپس به غلام خود فرمود دویست دینار به او بدهید.

علی بن شعیب گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم ،فرمود علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ عرض کردم: سرور من! شما بهتر میدانید، فرمود: آن کسی که زندگی دیگری در پرتو زندگانی او خوش باشد. علی! زندگی چه کسی از همه بدتر است؟ گفتم: شما داناترید فرمود: کسی از همه بدتر است که دیگری در سایه اش نیاساید… علی! بدترین مردم کسی است که خیرش به کسی نرسد، غذایش را تنها خورد و غلامش را شلاّق زند.

گام 5
اصل عطرافشانی فضای حرم به نور علم
همچنانکه استفاده از عطر هنگام تشّرف به زیارت معصومین علیهم السلام از جمله آداب زیارت است و همچنانکه نظافت و تطهیر اماکن مقدّس از آلودگیهای ظاهری برای استفاده بهینه عبادتگران، رسالت انبیاست چنانچه ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام مأمور تطهیر خانه خدا برای استفاده زایران بیت الله بودند ،معطّر نمودن جان به عطر و نور علم و معطر کردن فضای حرم و قلوب زائران به نور علم از بزرگترین رسالتهای خادمین آستان اهل بیت علیهم السلام خدّام حرم امام رضاست .

آری روشن کردن چراغ دل دوستان اهل بیت علیهم السلام به نور علم و معرفت از روشن نگاه داشتن چراغ حرم مهمتر است و این مهم محقّق نخواهد شد مگر در دو گام: اول علم آموزی و معرفت افزایی خود خادمان حرم و دوم تعلیم علم به دیگران .

امام رضا علیه السلام فرمودند:

(لو علم النّاس محاسن کلامنا لاتّبعونا)

«اگر مردمان زیبایی کلام ما ( اهل بیت) را می دانستند هر آینه از ما پیروی می کردند».

ناگفته پیداست اهمیت زیارت معصومین علیهم السلام به خاطر تقویت محبتّ و تبعیت در زایران است و امام رضا علیه السلام شرط این تبعیت را آگاهی مردم از معارف شیرین اهل بیت علیهم السلام میدانند و در این میان نقش خادمان به عنوان یک حلقه واسطه بسیار مهم به نظر می رسد.

خادمان حرم موظفند با کسب معرفت و معرفت افزایی در زائران، زمینه تبعیت هر چه بیشتر زائران از امامان خویش را فراهم سازند و جام زلال معارف آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به کام عطشان دوستان این خانواده برسانند و همواره در نظر داشته باشند که خدمت به روح و انسانیت انسانها از خدمت به جسم و دنیای انسانها، بسی والاتر و ارزشمندتر است، مهمترین رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت به خلق خداست و بر این اساس خداوند مردم را به علم آموزی در دین در محضر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمان میدهد و میفرماید:

«چرا از هر گروهی، طایفه ای از آنان (به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم) کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنان را بیم دهند.»

از جمله مهمترین انگیزه های زائران و مشتاقان اهل بیت علیهم السلامدر زمان حیات ایشان نیز، علم آموزی و بهره مندی از معارف ناب معصومین علیهم السلام بوده است و تاریخ گواهی می دهد که چه بسیار افرادی که از دوردست ترین نقاط برای کسب علم به محضر اهل بیت علیهم السلام شرفیاب می شدند .

حدیث سلسلةالذّهب سند روشنی بر این مدّعاست که طی آن امام رضا علیه السلام در هنگام عبور از نیشابور و تقاضای ارادتمندان مبنی بر بیان کلامی به عنوان هدیه، آن را ایراد فرمودند.

در همین خصوص و در بیان سیره نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که روزی حضرتش با ورود به مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم دو حلقه از اصحاب خود را دید که یکی مشغول عبادت و حلقه دیگر مشغول مذاکره علمی بودند. حضرت با دیدن این صحنه فرمودند:

(کلاهما خیرٌ و لکن بالتّعلیم ارسلت)

«کار هر دو گروه خوب است، امّا من برای آموختن و تعلیم فرستاده شده ام».و آنگاه در میان حلقه مذاکره علمی نشستند .

این داستان به خوبی بیان کننده رسالت مسجد و اماکن مذهبی است که باید محوریت آنها براساس علم آموزی و تعلیم باشد و حرم امام رضا علیه السلام نیز به عنوان یکی از متبرّکترین بقعه ها و مراکز عبادت لازم است این رسالت را دنبال کند و خادمان حرم به عنوان عوامل اجرایی معنویات اهل بیت علیهم السلام و امام رضا علیه السلام باید در تحقق این مهم نقش بسزایی ایفا کنند .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مقام پرسش و پاسخ و جواب به ابوذر درباره برتری علم بر ذکر فرمودند:

«یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خداوند از هزار شب عبادتی که هر شبش انسان، هزار رکعت نماز بخواند ،محبوبتر است، یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خداوند از هزار جنگ در راه خدا و ختم تمام قرآن محبوبتر است، ابوذر گفت: ای رسول خدا! آیا یک ساعت مذاکره علمی از خواندن تمام قرآن بهتر است؟! پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای ابوذر! یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خدا از دوازده هزار ختم قرآن، محبوبتر است، بر شما باد به مذاکره علمی، چرا که شما با علم، حرام را از حلال باز می شناسید، ای ابوذر یک ساعت نشستن در جلسه مذاکره علمی، برای تو از یکسال عبادت که روزهایش را روزه دار و شبهایش را به عبادت مشغول باشی، بهتر است…»

از اینرو ضمن ارج نهادن به تلاشهای خالصانه خادمین آستان قدس رضوی، نسبت به سامان بخشیدن امور عبادی و انتظامی حرم، لازم است این عزیزان نسبت به فرهنگی ساختن فضای حرم و آماده سازی بستر علم آموزی تلاش افزونتری داشته باشند تا همچنانکه زائران با ورود به حرم، عطر ملکوتی ذکر ولایت را استشمام میکنند، احساس دومی هم در آنان نسبت به فضای علمی و معرفتی حرم بیدار شود .

تشکیل حلقه های علمی و مذاکره علمی درباره اصول و فروع دین و تبدیل حرم به بزرگترین دانشگاههای تربیتی با بیشترین و علاقمندترین دانش پژوهان توسط برنامه ریزان و خادمان حرم به عنوان مدرسان و مربیان دلسوز این مکان ،امری مهم و حیاتی به نظر می رسد .

در یک نگاه کلّی می توان دلایل لزوم و اهمیت فرهنگی نمودن فضای حرم را اینگونه برشمرد:

1- سنتّ و شیوه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم تشکیل هسته های علمی بوده است.
2- پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در مسجد و بیوت خود به پاسخگویی سؤالات مردم می پرداختند .
3- معصومین علیهم السلام نسبت به علم آموزی و تشکیل جلسات علمی و دینی تأکید فراوانی داشتند .
4- امام رضا علیه السلام همواره پاسخگوی سؤالات مردمی بودندو حتی در مناظره با سران مکاتب دیگر برای آگاهی بخشی شرکت فعّال داشتند .
5- مشکل عمده بسیاری از زائران و مجاوران حرم ،جهالت، ضعف آگاهی های دینی و کمی معرفت نسبت به دین و امامان خویش است و فرصت زیارت بهترین زمان برای درمان این مشکل دوستان علی ابن موسی الرّضا علیه السلام به شمار می رود .
6- در مجموع روایات اهل بیت علیهم السلام به برتری و اولویت علم بر ذکر و عبادت تأکید شده است .
7- در زمان حیات اهل بیت علیهم السلام بیشترین مراجعه مردم برای علم افزایی و یافتن پاسخ پرسشهای خود بوده است .
8- اشتغال به ذکر و عبادت بدون پشتوانه علم و معرفت به آسیب هایی نظیر غلوّ، غرور یا تحجّر و… منجر می شود .
9- علم همچون ذکر، خود به تنهایی از بزرگترین عبادات بوده و عامل تقرب به خداست.

گام 4
اصل انضباط بخشی و نظم آفرینی
از آنجا که آستان قدس رضوی در طول دهه های اخیر و با توجه به استقبال بی نظیر زایران، گسترش زیادی پیدا کرده است، اداره و مدیریت آن نیاز به سازماندهی کلان، منظم و با برنامه دارد، برنامه ای جامع که همه نیازمندیها و مطالبات زائران در آن به شایستگی در نظر گرفته شده باشد.

به همین دلیل وجود یک سلسله مراتب کاری و اداری و پایبندی به نظم تشکیلاتی برای این مدیریت ضروری به نظر میرسد .

وجود کمترین ضعف تشکیلاتی و کوچکترین نقص اجرایی، سبب بدبینی زائران و میهمانان امام رضا علیه السلام به این آستان مقدّس میشود و ناگفته پیداست همین نقطه تاریک در برخی موارد سبب محروم شدن میهمانان از برکات زیارت می گردد .

حضرت علی علیه السلام در اهمیت نظم می فرمایند:

(اوصیکم بتقوی الله و نظم أمرکم)

«شما را به تقوی الهی و نظم در کارهایتان وصیت می کنم».

نظم در لغت یعنی به رشته درآوردن دانه های مروارید و به معنای آراستن و مرتب نمودن هم می آید و در اصطلاح اخلاقی به معنای مرتبّ نمودن امور زندگی و آراستن کارها به برنامه ریزی با توجّه به عنصر زمان و اولویتها و نیازها می باشد.

خدّام که در این دریای خروشان رحمت و ولایت مانند مروارید می درخشند لازم است با پایبندی به ضوابط و قوانین کار تشکیلاتی، برای هر چه بهتر اداره شدن امور حرم با یکدیگر همکاری و هماهنگی داشته باشند و با رعایت نظم و نظم بخشی به امور حرم و زایران، فضای مناسبی را برای استفاده زایران و مجاورین فراهم آورند .

از اینرو حاکمیت نظم بر همه امور حرم و رعایت آن از سوی خادمان و حرمبانان رضوی، علاوه بر کسب رضایت صاحبخانه و اهل بیت علیهم السلام، میتواند الگوی مناسبی برای سایر خدّام اهل بیت علیهم السلام، در دیگر اماکن متبرکه و زایران آن حضرت در همه ابعاد فردی و اجتماعی زندگی باشد و در کنار ارائه این الگو، دعوت به نظم و رعایت حقوق دیگران، از جمله مهمترین تذکرات خدّام حرم به زائران به شمار می آید .رعایت نظم بویژه در انجام مراسم عبادی مانند: نماز جماعت، دعا، عزاداری و… از جایگاه ممتازی برخوردار است و یکی از اسرار وضع زمان، مکان و آداب خاص برای هر عبادت، نظم بخشی و جلوگیری از پراکندگی و بی نظمی میباشد .نظم در عبادت، بویژه در نماز جماعت از مواردی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به آن اهتمام و عنایت ویژه ای داشتند تا حدّی که علاوه بر تذکرات لسانی، شخصاً به تنظیم صفوف جماعت قبل از اقامه نماز مشغول میشدند. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمودند:

(یا أیهّا النّاس اقیموا صفوفکم و امسحوا بمناک بکم لئلاّیکون فیکم خللٌ و لا تخالفوا فیخالف الله بین قلوبکم، ألا و انی أراکم من خلفی)

«ای مردم صفهای (نماز جماعت) را منظم و مساوی کنید و دوش به دوش بایستید تا فاصله و جدایی میان شما نیافتد و نامرتب نباشید که خداوند دلهای شما را از یکدیگر دورگرداند و بدانید که من شما را از پشت سر می بینم که چگونه نظم را در صف های جماعت برقرار می کنید.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

«صفوف (نماز) را بیارائید و صورتهایتان را برابر کنید».

«برترین شما، کسانی هستند که شانه هایشان به یکدیگر نزدیکتر باشد».

امام علی علیه السلام میفرمایند:

«وقتی میبینید جایی از صفهای نماز در آن خللی یافته یا بازمانده و فاصله پیدا شده، آن را پر کنید».

«جاهای خالی در صفوف را ببندید، هر که می تواند که صف اول را کامل کند و صف های بعد از آن را، پس چنین کند چرا که این کار را، پیامبرتان دوست می دارد و صفوف(نماز) را کامل کنید، چرا که خدا و ملائکه او دائماً بر کسانی که صفوف را کامل می کنند درود می فرستند».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

«صفوف (نماز) را منظم کنید و شانه هایتان را با هم برابر کنید و بین آنها فاصله نیندازید که دچار اختلاف می شود و شیطان بین شما جا می گیرد».

همچنین در نظم بخشی به صفوف گاهی خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اقدام می فرمودند. نعمان می گوید:

(کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یسوّی صفوفنا کأنها یسوّی بها القداح…)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صفوف (نماز) ما را طوری منظم می کرد که گویی تیرها را (در تیردان) مرتبّ می کند».

ابن مسعود نیز در این باره می فرمایند:

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز به شانه های ما دست می کشید و می فرمود: یکسان بایستید و از هم جدا مشوید که دلهای شما از هم جدا می شود».

مصادیق نظم در حرم عبارتند از:

ایجاد نظم در برگزاری مراسمات
ایجاد نظم در صفوف نماز جماعت
ایجاد نظم در مسیر رفت و آمد زوّار
نظم در لباس و آراستگی
نظم در حضور به موقع و به مقدار نیاز خدام
نظم در چینش قرآنها، کتب ادعیه و جامهری ها
....

گام 3

اصل تطهیر (نظافت، بهداشت) و آماده سازی حرم

از جمله وظایف خادمان حرم، تطهیر، نظافت و آماده سازی حرم برای بهره برداری و استفاده زائران و مجاوران می باشد .قرآن کریم یکی از وظایف حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیه السلام را آماده سازی حرم أمن الهی برای زائران کوی دوست بر می شمارد، زائرانی که برای طواف، اعتکاف، رکوع و سجود راهی این سرزمین شده اند.

(… و عهدنا إلی ابراهیم و اسماعیل أن طهّرا بیتی للطّائفین و العاکفین و الرّکّع السّجود)

«.....و به ابراهیم و اسماعیل تکلیف کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و راکعان و ساجدان، پاک و پاکیزه کنید».

از این آیه شریفه معلوم می شود که آماده سازی حرم و تطهیر آن برای عبادت و زیارت کار انبیای الهی است و خادمان حرم در این أمر دنباله رو سیره انبیای عظام الهی اند. در تفسیر نمونه، ذیل این آیه شریفه آمده است:

«منظور از طهارت و پاکیزگی در اینجا چیست؟ بعضی گفته اند: طهارت از لوث وجود بتها. بعضی گفته اند از آلودگیهای ظاهری و مخصوصاً از خون و محتویات شکم حیواناتی که قربانی میکردند، زیرا بعضی از ناآگاهان چنین اعمالی را انجام میدادند و بعضی گفته اند طهارت در اینجا به معنای خلوص نیت بنای این خانه توحید است. ولی هیچ دلیلی ندارد که ما مفهوم طهارت را در اینجا محدود کنیم ،بلکه منظور پاک ساختن ظاهری و معنوی این خانه توحید از هرگونه آلودگی است و لذا در بعضی از روایات می خوانیم که این آیه تعبیر به پاکسازی از مشرکان شده و در بعضی دیگر از روایات به شستشوی بدن و پاکیزگی از آلودگی ها اشاره میکند.»

گام 2
اصل آشنایی با آداب ضیافت معنوی
براساس روایات و متون ادعیه و زیارتنامه ها، زائران حرم رضوی علیه السلام به عنوان میهمانان حضرت رضا علیه السلام بلکه میهمانان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و بالاتر از آن میهمانان خدا به شمار میروند و این بزرگواران میزبان اصلی بوده لکن خدّام محترم حرم، به نیابت از آن حضرت وظیفه میزبانی زائران را بر عهده دارند .

در اینجا به ذکر چند شاهد مبنی بر میهمان بودن زائران میپردازیم تا میهمان بودن زائران اهل بیت علیهم السلام از منظر روایات و ادعیهّ معصومین علیهم السلام روشن تر شود:

در زیارت حضرت علی علیه السلام، که در روزهای یکشنبه وارد شده است، زائر خود را میهمان آن حضرت می شمارد و خطاب به حضرتش عرضه م یدارد:

(یا مولای یا أمیرالمؤمنین هذا یوم الأحد و هو یومک و باسمک و أنا ضیفک فیه و جارک فأضفنی یا مولای و أجرنی فانکّ کریمٌ تحبّ الضّیافة و مأمورٌ بالأجارة فافْعل ما رغبْت إلیک فیه)

«ای مولای من! ای امیرالمومنین، امروز یکشنبه است و آن روز تو و به نام توست و من در این روز میهمان تو هستم و به تو پناه آورده ام، پس مرا به میهمانی بپذیر و پناهم ده ای مولای من، چه آنکه تو کریمی و میهمانی دادن را دوست میداری و (از جانب خدا) به پناه دادن (به بندگان) مأموریت یافته ای، پس آنچه را مشتاق آنم درباره من انجام ده…»

امام صادق علیه السلام در روایتی و در راستای بیان آداب میزبانی ،میهمان را زایر و میزبان را مزور خوانده اند:

(إنّ الزّائز إذا زار المزور فأکل معه، ألقی عنه الحشمة…)
«همانا زائر (میهمان) چون مزور (میزبان) را زیارت (ملاقات) کرد لازم است میزبان با او غذا بخورد و هیبت را از خود دور نماید (تا میهمان احساس راحتی کند).… »پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر تازه واردی به شهر و مکانی را، میهمان اهل آن مکان می شمارند و می فرمایند:

(اذا دخل الرّجل بلدةً فهو ضیفٌ علی من بها من أهل دینه حتّی یرحل عنهم…)

«وقتی کسی بر اهل شهری وارد می شود میهمان هم دینان خود از آن دیار است تا زمانی که از نزد آنان برگردد…»

همچنین در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که اگر کسی به دیدار برادر ایمانی خود برود نه تنها زائر او که زائر و میهمان خود خدا هم محسوب می شود:

(من زار أخاه فی بیته قال الله عزّوجلّ له: أنت ضیفی و زائری علی قراک و قد اوجبت لک الجنّة بحبّک إیاه)

«هر کس برادر دینی اش را در خانه او زیارت کند ،خداوند عزّوجّل درباره اش می فرماید: تو میهمان منی و بر من است پذیرایی از تو و همانا بهشت را برای تو واجب کردم به خاطر اینکه برادر دینی ات را دوست می داری ».

در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند چون حضرت علی علیه السلام حدّ سرقت را درباره دزدان سابقه داری اجرا کرد، آنان را میهمان خواند و دستور اکرام و اطعام آنان را صادر فرمود:

(أتی امیرالمؤمنین علیه السلام بقومٍ لصوصٍ قدْ سرقوا فقطع أیدیهم منْ نصف الکفّ و ترک الابهام و لم یقطعْها و أمرهم أن یدْخلوا إلی دار الضّیافة و أمر بأیدیهم أنْ تعالج فأطْعمهم السّمْن و العسل و اللّحم حتّی برءوا فدعاهم…)

«گروهی از دزدان با سابقه دزدی را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند. حضرت دستهایشان (انگشتانشان) را بریدند و انگشت ابهام را باقی گذاشتند و آن را قطع نکردند و دستور دادند که آنها را به اتاق پذیرایی و میهمانی داخل کنند و سپس به کارگزاران خود دستور داد که آنها را معالجه کنند، آنگاه از روغن و عسل و گوشت به آنها خورانید تا اینکه خوب شدند و سپس دعایشان کرد و…»

بر این اساس لازم است خادمین حرم که وظیفه خدمتگزاری به زائران را بر عهده دارند همه زائران را به عنوان میهمانان امام رضا علیه السلام و بلکه میهمانان خدا، مورد اکرام و پذیرایی قرار دهند و ضمن آشنایی با آداب میزبانی و رعایت این آداب نسبت به خیل عظیم میهمانان حرم، وظیفه خدمتگزاری خویش را به جای آورند.

آداب میهمانداری عبارتند از:

اکرام میهمان قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:(من لم یکرم ضیفه فلیس من محمّدٍ و لا من ابراهیم)
«کسی که مهمانش را اکرام نکند از (امّت) محمّد و ابراهیم نیست»

عن الصادق علیه السلام: قال ممّا علّم رسول الله فاطمة أنْ قال (منْ کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلْیکْرمْ ضیفه)

«از چیزهایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه زهرا علیه السلام تعلیم داد این بود که فرمود: هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد بایستی میهمانش را اکرام نماید ».

خدمت به میهمان قال علی علیه السلام:(ثلاث لایستحْیا منهنّ: خدمة الرّجل ضیفه…)
"سه چیز است که از آنها نباید شرم و حیا کرد، یکی اینکه مرد مهمان خود را خدمت کند…"

پذیرایی و احسان عملی
قال رسول الله: إنّ منْ مکارم الأخلاق إقراء الضّیف «از مکارم اخلاق، میهمان نوازی و احسان به میهمان است».

البته مقام میهمان که حبیب خدا خوانده میشود بسیار بالاست و برعکس تصوّر عموم مردم، لطف میهمان بر میزبان از احسان میزبان بر او بیشتر است، در روایتی در این خصوص می خوانیم:

أبی محمد وابشی میگوید: نزد امام صادق علیه السلام گفتگوی یاران ما شد و من گفتم صبحانه و شامی نخورم مگر اینکه از آنها دو و سه و کمتر و بیشتر، همراه من باشند، آن حضرت فرمود: فضل آنها بر تو بزرگتر است از فضل تو بر آنها، گفتم: قربانت گردم چگونه؟ با اینکه من از خوراکم به آنها بخورانم و از مال خود خرجشان کنم و خانواده ام به آنها خدمت کنند؟ فرمود: راستش این است که چون به تو وارد شوند روزی بسیاری از خدای عزّوجّل بر تو وارد کنند و چون بیرون روند ،با آمرزش تو، بیرون روند.

انتظار میهمان
حضرت علی علیه السلام بسیار میهمان را عزیز می شمرد و چون میهمانی بر او وارد نمی شد، محزون میگشت و چون یاران ایشان را محزون می یافتند و از علّت حزن آن حضرت می پرسیدند ، می فرمود:

(لسبعٍ أتتْ لم یضفْ إلینا ضیفٌ)

«زیرا هفت روز است میهمانی بر من وارد نشده است».

استقبال با رویی گشاده
اولین قدم در پذیرایی و اکرام میهمان استقبال از او با چهره ای گشاده و لبخندی بر لب است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

«گشاده رویی نخستین پذیرایی از میهمانان است».

کار نکشیدن از میهمان
باید توجه داشت کار کشیدن از میهمان امری ناپسند بوده که در سیره اهل بیت علیهم السلاممورد مذمّت قرار گرفته است.

عبید بن ابی عبدالله بغدادی نقل میکند: میهمانی بر امام رضا علیه السلام وارد شد. شب نزد حضرت علیه السلام نشسته بود و حضرت با او سخن می گفت که چراغ دگرگون شد و مرد دست خود را دراز کرد تا آن را درست کند. امام مانع شد و خود در درست کردن آن پیشدستی کرد و سپس به او فرمود:

(إناّ قومٌ لا نستخْدم أضْیافنا)

«ما جماعتی هستیم که از مهمانانمان کار نمی کشیم».

هدیه دادن به مهمان هنگام بازگشت
یاری نکردن میهمان در برگشتن او
حریر بن عبدالله روایت کرده که جماعتی از قبیله جهینه بر امام صادق علیه السلام وارد شدند و آن حضرت آنان را ضیافت کرد ،چون خواستند از محضرش مرخص شوند، امام صادق علیه السلام دستور داد تا برای آنان توشه مسافرت ببندند و به آنان صله داد و بخشش نمود، لیکن به غلامان خود فرمود که در بستن بارهایشان به آنان کمک نکنید. چون میهمانان از مقدمات حرکت فارغ شدند و برای خداحافظی خدمت آن حضرت آمدند، عرضه داشتند: یابن رسول الله! ما را ضیافت کردی و خوب از ما پذیرایی نمودی، پس چرا در آخر به غلامان خود دستور دادی تا در بستن بارها به ما کمک نکنند؟ حضرت فرمود:

(إناّ أهل بیتٍ لا نعین أضیافنا علی الرّحلة من عندنا)

«ما اهل بیت مهمانان را برای رفتن از نزد خود یاری نمی کنیم».