گام 13

اصل غنی سازی اوقات خدمت و مدیریت زمان

مدیریت زمان عبارت است از در گردش نگه داشتن زمان و لحظات زندگی و مفید نمودن حداکثری آن .

مدیریت زمان یعنی استفاده بهینه از زمان با جدّیت و تلاش تمام و اجازه ندادن به دخالت ناروای امور در جریان اجرای برنامه ها.

مدیریت زمان یعنی استفاده حداکثری از زمان حداقلی برای رسیدن به اهداف.

و در یک جمله مدیریت زمان یعنی مهار عمر، سال، ماه ،هفته، روز، ساعت، دقیقه و ثانیه های زندگی.

در یک نگاه کلّی مدیریت زمان برای خدّام در چند بخش قابل بررسی است:

مدیریت زمان در حین خدمت
از جمله عوامل موفقیت در خدمت خالصانه به آستان مقدس اهل بیت علیهم السلام، مدیریت زمان در هنگام خدمت است .

توفیق حضور یافتن در بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج علیه السلام، فرصتی طلایی است تا خادمان حرم، ضمن انجام وظایف خود، از زمان تحت اختیار خود بیشترین استفاده را ببرند و با مدیریت صحیح زمان، ضمن افزایش کارآیی و بازدهی خود در خدمت به میهمانان و زایران، از لحظه لحظه عمر برای تقّرب و رشد هر چه بیشتر بهره برداری نمایند .

قال علی علیه السلام لمالک أشتر:

(فضع کلّ أمرٍ موضعه و أوقع کلّ أمرٍ موقعه.)

«و تلاش کن هر کاری را در جای خود و در زمان مخصوص خود انجام دهی ».

از آنجا که خادمان حرم در طول خدمت روزانه خود ساعاتی را به خدمت مستقیم مشغولند و ساعاتی را به استراحت میپردازند لازم است برای هر دو زمان خود برنامه ریزی نمایند .

به عنوان مثال برای ساعات خدمت در کنار انجام وظایف ،به انجام این برنامه ها توجه شود:

ذکر گفتن خصوصاً مداومت بر صلوات و استغفار .
خواندن نماز مستحبی در حال خدمت.
درس آموزی از ارادت خالصانه زایران به امام رضا علیه السلام.
تفکّر در عظمت مقام ولایت امام.
تمرین حسّ حضور در محضر امام .
استفاده از فضای معنوی و ملکوتی حرم برای سیر و سلوک و توجّه به حضرت حق و امام.
گفتگو و نجوای عاشقانه و خالصانه با امام .
دعا کردن برای برآمدن حاجات میهمانان و زایران و مشتاقان زیارت علی ابن موسی الرضا علیه السلام که موفق به زیارت آن حضرت نشده اند .
حفظ قرآن و مرور محفوظات خود (بطوری که با طی یک دوره آموزشی و استفاده از اوقات خدمت میتوانند در کوتاهترین زمان، کل قرآن را حفظ نمایند).
قرائت اذکار مخصوص هر ماه و اذکار مستحّب ساعات شبانه روز.
هدیه کلامی یک حدیث یا یک آیه به زایران به عنوان سوغات معنوی .
امر به معروف و نهی از منکر و تلاش برای معرفت افزایی زائران.
انجام زیارت نیابتی کوتاه، اگر چه با یک سلام کوتاه باشد و هدیه آن به مؤمنین و مؤمنات بد وارث و بی وارث، پدران و مادران و فرزندان بلا واسطه معصومین علیهم السلام و آندسته از عاشقان امام رضا علیه السلام که در حسرت زیارت ایشان می سوزند و موفق به زیارت حضرتش نمی شوند.
مدیریت زمان در ساعت استراحت
خدّام محترم میتوانند از ساعات استراحت خود با یک برنامه ریزی دقیق استفاده های گوناگونی ببرند مانند:

خواندن نمازهای مستحبی .
حفظ اولیه قرآن .
گذراندن دورههای آموزشی حرم .
انتخاب یک سیر مطالعاتی معرفتی و طی کردن آن .
ختم قرآن .
زیارت سائر امامان از حرم ملکوتی آستان قدس.
کمک به مدیریت زمان زائران
توقعّ دیگری که در کنار مدیریت زمان خویش، از خادمان حضرت رضوی مورد انتظار است، مدیریت زمان زایران می باشد. خادمان حرم عملاً میتوانند الگویی مناسب برای دوری از اتلاف عمر و بهره برداری معنوی زوّار باشند. تذکّرات مشفقانه خادمین و راهنمایی زایران در جهت چگونگی استفاده از اوقات زیارت و هدایت ایشان به سوی کارهای مفیدتر و نظم بخشی به امور، کمک شایانی در مدیریت زمان زوّار به حساب می آید .

به عنوان نمونه برخی از تذکرات و ارشادات خادمین به زایران میتواند در این موارد باشد:

اطلاع رسانی نسبت به زمان و مکان برگزاری جلسات سخنرانی و معرفتی.
اطلاع رسانی از زمان و مکان دعاها در حرم .
راهنمایی جوانان و نوجوانان نسبت به برنامه های آماده شده ویژه این گروه در حرم.
اطلاع رسانی درباره عبادات، نمازها و دعاهایی که در طول ماه و روز، زمانی خاص دارند .
معرّفی کتابخانه های حرم، واحدهای فرهنگی و آموزشی حرم و…
راهنمایی و آموزش آداب زیارت به زوّار

گام 12
اصل الگو بودن برای دیگران
از جمله انتظارات به حقّ و مهم از خادمین و حرم بانان امام رضا علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام، الگو بودن برای دیگران و مراقبت عملی از خویشتن است، چرا که خدّام معزّز با تلاش برای الگو بودن، علاوه بر رشد شخصی و نیل به کمالات اخلاقی ، می توانند همچون تابلویی مجسّم، اخلاق و سیره حسنه پیشوایان خود و اهل بیت علیهم السلام را به تصویر بکشند که این مهم نه تنها از انتظارات امامان علیهم السلام و امام رضا علیه السلام بوده که از انتظارات زائران و مجاوران و میهمانان امام رضا علیه السلام نیز می باشد، چرا که زائران حرم رضوی توقعّ دارند هنگام ملاقات و مواجهه با خادمان حرم در کنار لذّت بردن از مجالست و ملاقات ایشان، به طور غیرمستقیم دهها پیام اخلاقی و تربیتی نیز دریافت نمایند. در این خصوص در روایات اهل بیت علیهم السلام آمده است:

امام باقر علیه السلام به فضیل فرمودند: دوستان ما را که دیدی، از جانب ما به ایشان سلام برسان و بگو: در نزد خدا از دست من برای شما کاری ساخته نیست، جز اینکه پارسایی پیشه کنید.

(فاحْفظوا ألسنتکم و کفّوا أیدیکم و علیکم بالصّبر و الصّلاة ان الله مع الصّابرین).

«پس زبانهای خود را حفظ کنید و دستهایتان را از ظلم و خطا بازدارید و بر شما باد به شکیبایی و نماز که خداوند با شکیبایان است».

امام صادق علیه السلام به پسر جندب فرمودند: « به گروه شیعیان ما پیام ما را برسان و به آنان بگو: مبادا راههای گوناگون شما را به بیراهه کشاند؛ زیرا به خدا سوگند که ولایت و دوستی ما، جز با پارسایی و سختکوشی در دنیا و همیاری و همدردی با برادران دینی به دست نیاید و کسی که به مردم ستم کند ،شیعه ما نیست».

جهت تحقّق این تحّول تربیتی در خود و تبدیل شدن به یک الگو، بهترین راهکار الگوبرداری و همسان سازی خود با سیره مبارک آن حضرت برای تقرّب صفاتی به آن پیشوای مهربان است ،چرا که خادمان بارگاه رضوی، شایسته ترین افراد برای الگوگیری از شخصیت معنوی و نورانی آن حضرت اند و لازم است با حسّاسیت و دقتّ تمام در تبعیتّ ایشان، تلاش کنند .

در اینجا به برخی از جلوه های رفتاری آن حضرت، خصوصاً درباره ارتباط با خدا و ارتباط با مردم می پردازیم .

ابراهیم بن عباس میگوید:

هرگز ندیدم امام رضا علیه السلام با سخنی بر کسی درشتی کند .
ندیدم سخن کسی را قطع کند تا اینکه گوینده از کلام فارغ شود .
هیچکس را در نیازی که توان برآوردنش را داشت، رد نمی نمود .
هرگز در حضور کسی پای خود را دراز نمی کرد .
در برابر همنشینش تکیه نمی داد .
ندیدم به کسی از وابستگان و یا غلامانش دشنام دهد .
ندیدم آب دهان بیندازد .
هرگز ندیدم در خنده خود قهقهه کند و خنده اش لبخندی بیش نبود .
هرگاه تنها میشد و سفره گسترده میگشت، وابستگان و غلامان، حتی دربان و مهتر اسبان را نیز بر سر سفره می نشاند .
در شب، کم خواب بود و بیداری اش فراوان و بیشتر شبها را تا صبح احیاء می گرفت .
فراوان روزه می گرفت و در سه روز از ماه، روزه را از دست نمی داد .
هر که گمان کرد نظیر ایشان را در فضیلت دیده است ،باور مکن.
در خصوص سیره امام رضا علیه السلام در بخشش و صله آمده است:

یسع بن حمزه میگوید در خدمت امام رضا علیه السلام با ایشان سخن می گفتم. گروه فراوانی در خدمت ایشان بودند و از حضرت پیرامون حلال و حرام می پرسیدند که مردی بلند قامت و گندمگون وارد شد و عرض کرد، سلام بر تو ای فرزند رسول خدا! مردی هستم از دوستداران تو و دوستداران پدران و نیاکان تو از حج باز می گردم. خرجی خود را گم کرده ام و چیزی ندارم تا خود را با آن به جایی برسانم. اگر صلاح میدانی، مرا به شهرم برسان. از فضل خدا توانگر هستم و هرگاه به شهر خود رسیدم، آن مقدار که به من داده ای، به عوض تو صدقه می دهم.امام علیه السلام فرمود: «بنشین. رحمت خدا بر تو باد!»امام علیه السلام به مردم رو کرد و با آنها سخن گفت تا همه پراکنده شدند و آن مرد ماند به همراه سلیمان جعفری و خیثمه و من .امام علیه السلام فرمود: «آیا به من اجازه می دهید به اندرونی روم؟ .»سلیمان عرض کرد: خداوند، شما را مقدّم بدارد! امام علیه السلام برخاست و داخل اتاق شد و اندکی باقی ماند و بیرون آمد و در را بست و دستش را از بالای در بیرون آورد و فرمود: «آن خراسانی کجاست؟». عرض کرد: اینجا هستم. امام علیه السلام فرمود:«این دویست دینار را بگیر و آن را کمک خرج خود کن و با آن، برکت بجوی و از سوی من صدقه نده و برو تا نه من تو را ببینم و نه تو مرا ببینی». آن مرد رفت. سلیمان به امام علیه السلام عرض کرد: قربانت گردم! با نظر بلندی بخشیدی و رحم کردی؛ امّا چرا چهره ات را از او پوشاندی؟ امام علیه السلام فرمود: «از ترس اینکه خواری خواهش را به سبب اینکه آن را برآوردم، در چهره اش ببینم. آیا این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نشنیده ای که: «نیکویی کردن پنهانی، همسنگ هفتاد حج است و آنکه پرده از بدی بردارد ، بی یار وا نهاده میشود و آنکه بدی را بپوشاند، خدا او را می آمرزد؟». آیا این سخن پیشینیان را نشنیده ای که: هرگاه من برای طلب نیازی نزد او آیم، به سوی خانواده ام باز می گردم ،در حالی که آبرویم باقی است.»

همچنین درباره سیره امام رضا علیه السلام در عبادت نقل شده است:

عبد السلام بن صالح هروی گوید: در سرخس به در خانه ای رفتم که امام رضا علیه السلام را در آن محبوس کرده و به بندش کشیده بودند. از زندانبان اجازه ورود خواستم او گفت: نمیتوانی او را دیدار کنی. گفتم چرا؟ گفت: زیرا او گاه، در شبانه روز هزار رکعت نماز میگزارد. فقط در اول روز و قبل از زوال ظهر و هنگام زردی آفتاب، ساعتی از نماز دست میکشد و در این هنگام، در مصلّای خود نشسته است و با خدایش مناجات می کند.

ابراهیم بن عباس می گوید:

(کان الرضا علیه السلام قلیل النّوم باللّیل، کثیرا السّهر)

«امام رضا علیه السلام شب، کم می خوابید و بیشتر بیدار بود». امام رضا علیه السلام فراوان روزه میگرفت و روزه سه روز در ماه را ترک نمی کرد و می فرمود: «ذلک صوم الدّهر» این روزه روزگار است.

گام 11
اصل از همه بهتر بودن
یکی از عوامل ارزش آفرین و از سویی مسئولیت آفرین برای انسانها و موجودات، اضافه تشریفی، انتساب و وجود وابستگی آنها به خدا و یا انسانها و یا مکانهای مقدّس است ،چنانچه:

کعبه با آنکه أحجاری بیش نیست، به خاطر انتسابش به خداوند «بیتّ الله» نامیده شده و به مقدّ سترین خانه تبدیل گشته است .
ناقه (شتر) حضرت صالح به خاطر خلقت معجزه آسای آن ،«ناقة الله» نامیده می شود .
تربت مرقد امام حسین علیه السلام به خاطر انتسابش به سیدالشهدا علیه السلام، مقامی رفیع می یابد تا جایی که مانند خطّ قرآن حرمت یافته و احکامی خاص برایش وضع می گردد .
عصای موسی به خاطر انتسابش به موسی کلیم الله میراث نبوّت می شود و آیت حق می گردد .
سگی دنباله رو اصحاب کهف می گردد و به خاطر انتسابش با خوبان الهی در قرآن از آن به خوبی یاد می شود. این قاعده حتی در عالم الفاظ هم جاری است و اگر لفظ نکره ای به لفظی معرفه اضافه شود، با کسب معرفه از آن لفظ ،خود نیز معرفه و شناخته شده می شود.
بر این اساس وابستگی فکری انسان به انسانهای برتر و مقدّس و خدمت در بیوتات اهل بیت علیهم السلام سبب شرافت ،کسب اعتبار و مقام و منزلت اجتماعی خواهد شد .

حرمبانان و خادمان حرم رضوی علیه السلام نیز به بیت ولایت و امام رئوف علی ابن موسی الرضا علیه السلام وابسته اند و به همین دلیل از این امام بزرگوار و بیت مقدّس کسب قداست میکنند و ثواب عبادت آنان نیز مضاعف است، امّا به دلیل همین انتساب در صورت ارتکاب هر خطایی، عقاب خطای آنان نیز بیشتر از دیگران میشود، چنانچه همین حکم به نحوی دیگر درباره همسران نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به خاطر انتسابشان با بیت نبوّت جاری است .

قرآن خطاب به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید:

(یا نساء النّبی لستنّ کأحدٍ من النّساء…)

«ای همسران پیامبر، شما همچون یکی از زنان معمولی نیستید…»

(یا نساء النّبی من یأت منکنّ بفا حشةٍ مبینةٍ یضاعف لها العذاب ضعفین و کان ذلک علی الله یسیرا * و من یقنت منکنّ للله ورسوله و تعمل صالحاً نؤتها أجرهاً مرّتین و أعتدنا لهارزقا کریما) احزاب/31-30

«ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود عذاب او دو چندان خواهد بود و این برای خدا آسان است.* و هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دوچندان خواهیم ساخت و روزی پر ارزشی برای او آماده کرده ایم».

در روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام بر حفظ این شأن و انتساب تأکید شده و اینکه منتسبین به بیت ولایت با مراقبت از اعمال خویش می توانند به مقام «مناّ اهل بیت» نائل آیند و گرنه از این مقام ساقط خواهند شد .

امام مهدی(عج) در نامه خود به شیخ مفید میفرمایند:

(فلْیعْمل کلّ امری منکم بما یقرب به من محبّتنا و لیتجنّب ما یدنیه من کراهتنا و سخطنا فإنّ أمرنا بغتةً فجأة حین لا تنفعه توبة و لا ینْجیه من عقابنا ندمٌ علی حوبةٍ)

«هر یک از شما باید کاری کند که به محبتّ ما نزدیک شود و از کاری که او را به نفرت و خشم ما نزدیک میسازد، دوری کند، زیرا که قضیه ظهور ما ناگهانی و بیخبر اتفاق میافتد به طوری که دیگر نه توبه ای به حالش سودمند می افتد و نه پشیمانی از گناه او را از کیفر ما می رهاند».

حمّاد بن لحّام از حضرت صادق علیه السلام نقل می کند که پدرش فرمود: «فرزندم! تو هم اگر بر خلاف عمل من رفتار کنی ،فردای قیامت با من در یک منزل فرود نخواهی آمد. (إنکّ إن خالفتنی فی العمل لم تنزل معی غداً فی المنزل) سپس فرمود: خداوند عزوجل نپذیرفته است که مردمی ولایت و دوستی عده ای را بپذیرند و برخلاف کردار آنها عمل کنند و با این حال، روز قیامت با آنها هم منزل و هم درجه شوند. به خداوند کعبه سوگند که هرگز چنین نشود».

امام صادق علیه السلام نقل میکند که: من و پدرم بیرون آمدیم تا اینکه به میان قبر و منبر(رسول خدا) رسیدیم. جمعی از شیعیان در آنجا بودند. پدرم به آنها سلام کرد و آنها جواب سلامش را دادند . آنگاه پدرم فرمود: «به خدا سوگند که من بوی شما و روح شما را دوست دارم. پس با پارسایی و کوشیدن در عمل خود، مرا در این محبتّ یاری رسانید و بدانید که ولایت و دوستی ما جز با پارسایی و کوشش به دست نمی آید. هر کدام از شما بنده ای را به امامت برگزیند باید به کردار او اقتدا و عمل کند». امام صادق علیه السلام می فرمایند:

(إیاکم أنْ تعْملوا عملاً یعیرونا به، فانّ ولد السّوء یعیر والده بعمله کونوا لمن انقطعتم إلیه زیناً و لا تکونوا علیه شیناً)

«مبادا کاری کنید که به سبب آن ما را سرزنش کنند؛ زیرا به سبب کردار فرزند بد، پدر او سرزنش میشود. برای کسی که به او دل سپرده اید (امام خود)، مایه آراستگی باشید و باعث ننگ و زشتیاش نباشید».

قال الصادق علیه السلام:

(إنّ الحسن من کلٍّ حسنٌ و إنه منک أحسن لمکانک منّا)
«هر کار نیکو از هر کسی نیکوست و از تو به خاطر جایگاهی که نسبت به ما داری نیکوتر».

به همین دلیل انتظار اهل بیت علیهم السلام از وابستگان نسبی و معنوی خود (خدّام، شاگردان و شیعیان) رعایت ضوابط دینی و اخلاقی تا سر حدّ نیل به مقام بهترین هاست.

گام 10
اصل آراستگی و معطّر بودن خدّام
از جمله آداب حضور در محضر خاصّ الهی چون مساجد ،آراستگی و استفاده از بوی خوش است. قرآن کریم می فرماید:

(خذوا زینتکم عند کلّ مسجدٍ)

«زینت خود را در هنگام مسجد رفتن برگیرید».

این ادب ویژه در نماز که همان حضور بندگی در محضر عبادت و پرستش حقتعالی، است اهمیت ویژه ای دارد، تا آنجا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

(حبّبْ إلی من دنیاکم النّساء و الطّیب و جعلتْ قرّة عینی فی الصّلاة)

«من از دنیای شما سه چیز را دوست دارم: زن، بوی خوش و (نماز را و) روشنی چشم من در نماز است ».

شیخ صدوق در تبیین معنا و حکمت این سخن گهربار نبوی صلی الله علیه و آله و سلم آورده است:

(… زیرا مراد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این حدیث فقط نماز بود، چرا که فرموده است: «دو رکعت نمازی را که شخص همسردار به جای آورد، نزد خدا برتر از هفتاد رکعت نمازی است که شخص بی همسر بخواند.» این است و جز این نیست که زنان نزد ایشان محبوب بودند فقط به خاطر نماز، و همچنین فرمود:

«دو رکعت نمازی که انسان معطّر بخواند از هفتاد رکعت نماز شخص غیر معطّر برتر است» و همانا عطر محبوب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود به خاطر نماز و آنگاه فرمود: «روشنی چشم من در نماز است» زیرا اگر مرد خود را معطّر کند و ازدواج نماید امّا نماز نخواند، در ازدواج و استفاده از عطر هیچ فضل و ثوابی برایش نخواهد بود).

از اینرو استفاده از بوی خوش در کنار آراستگی ظاهر بویژه برای خدّام حرّم به عنوان رعایت ادب حضور در محضر خلیفه خدا روی زمین، أمری شایسته و بجاست که زمینه برقراری ارتباط آسانتر با خدا و اهل بیت علیهم السلام را برای ایشان فراهم میآورد و به همین دلیل است که زایران قبل از زیارت به غسل زیارت، پوشیدن لباسهای نظیف و استفاده از بوی خوش فرمان داده شده اند .

روایات متعددی از سوی معصومین علیهم السلام در خصوص استفاده از بوی خوش وارد شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

امام رضا علیه السلام فرمودند:

(لا تترکوا الطّیب فی کلّ یوم، فإن لم ت قدر فیومٌ و یومٌ، فإن لم تقدروا ففی کلّ جمعةٍ)

«استفاده از بوی خوش را هیچ روزی ترک نکنید و اگر نتوانستید یک روز در میان و اگر نتوانستید حداقل هر جمعه از بوی خوش استفاده کنید ».

امام صادق علیه السلام فرمودند:

(کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ینْفق فی الطّ یب أکثر ممّا ینْفق فی الطّعام)

«رسول خدا علیه السلام برای عطر بیشتر از غذا خرج می کرد».

(منْ تطیب بطیبٍ أوّل النهار و هو صائمٌ لم یفْقد عقْله)

«کسی که روزه دارد اگر در اول روز به خود عطر زند ،عقلش را از دست نمیدهد ».

گام 9

اصل زینت امام بودن، نه امام را زینت خود قرار دادن!

دوستان و شیعیان اهل بیت علیهم السلام بنابر انگیزه دوستی خود به آن بزرگواران به چند گروه تقسیم می شوند، برخی اهل بیت علیهم السلام را سپر اهداف دنیایی خود و کسب اعتبارات دنیایی و زینت خود قرار میدهند و در پشت نقاب شیعه گری و خدمتگزاری به این خاندان در پی جلب توجه دیگران و کسب وجهه دنیایی اند که جایگاهی نزد اهل بیت علیهم السلام ندارند ،امّا برخی از دوستان خالص، که در پی جلب رضایت اهل بیتند با خودسازی و گردن نهادن به فرامین ایشان تا جایی پیش می روند که زینت امامان محسوب میگردند؛ این گروه که ارادتی خالصانه و بدور از شائبه های دنیوی دارند در پیشگاه امامان علیهم السلام از منزلتی والا برخوردارند .

روایات متعددّی از اهل بیت علیهم السلام در ردّ گروه اول و تأیید گروه دوم و دستور اکید مبنی بر زینت بودن شیعیان برای آن بزرگواران وارد شده است .

امام صادق علیه السلام فرمودند:

«مردم درباره ما بر سه گروهند: گروهی ما را دوست دارند چون منتظر قائم ما هستند تا از دنیای ما به نوایی برسند، اینان سخنان ما را می گویند و آنها را حفظ می کنند امّا به کردار ما رفتار نمی کنند. به زودی خداوند این عدّه را در آتش محشور خواهد کرد؛ گروهی ما را دوست دارند و سخن ما را می شنوند و به اعمال ما رفتار می کنند تا به نام ما مردم را بچاپند، خداوند شکم این عدّه را از آتش پر می کند و گرسنگی و تشنگی را برایشان مسلّط میکند. گروهی ما را دوست دارند و گفتار ما را حفظ می کنند و امر ما را اطاعت می نمایند و برخلاف کردار ما رفتار نمی کنند، اینان از ما هستند و ما از آنان».

«شیعه سه نوع است: دوستدار مهرورز (و أهل عمل) چنین شیعه ای از ماست. شیعه ای که خود را به ما می آراید و کسی که خود را (حقیقتاً با اقتدا) به ما بیاراید، ما مایه آراستگی او هستیم و شیعه ای که ما را وسیله ی ارتزاق خود قرار می دهد ،کسی که به وسیله ی ما ارتزاق کند به فقر گرفتار آید».

قال الباقر علیه السلام:

(الشیعة ثلاثة أصناف: صنفٌ یتزینون بنا و صنفٌ یستأکلون بنا و صنفٌ منّا و إلینا)

«شیعیان سه دسته اند: دسته ای به وسیله ما خود را میآرایند (با انتساب خود به ما برای خویشتن کسب آبرو و حیثیت میکنند) و دسته ای از طریق ما ارتزاق میکنند و دسته ای از ما هستند و بامایند».

قال الصادق علیه السلام:

(معاشر الشیعة، کونوا لنا زیناً و لا تکونوا علینا شیناً، قولوا للناس حسناً و احفظوا ألسنتکم و کفّوها عن الفضول و قبیح القول.)

«ای گروه شیعیان! زیور ما باشید و مایه ننگ و زشتی ما نباشید. با مردم، نیکو سخن بگویید و زبانهایتان را نگهدارید و آنها را از زیان گویی و زشت گویی باز دارید».

ابو ربیع شامی گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم. دیدم اتاق پر از جمعیت است و از خراسانی و شامی تا دیگر نقاط در آنجا حضور دارند و من جایی برای نشستن نیافتم. حضرت که تکیه داده بود، (راست) نشست و آنگاه فرمود: ای شیعیان آل محمّد! بدانید که از ما نیست کسی که در هنگام خشم خویشتنداری نکند و با همنشین خود خوش ننشیند و با کسی که با او خوش خلقی میکند، خوش خلق نباشد و با رفیق خود نیکو رفاقت نکند و برای همسایه اش همسایه خوبی نباشد و نمک هم نمک خود را پاس ندارد. ای شیعیان آل محمّد! تا میتوانید پرهیزگار باشید .« و لا حول و لا قوة إلاّ بالله»

گام 8
اصل خدمت خالصانه
یکی از ارزشمندترین عبادات اسلامی و از جمله مهمترین مسئولیتهای یک انسان مسلمان، خدمت رسانی و کمک به خواهران و برادران انسانی و دینی خود با قصد جلب رضایت خداوند متعال است. قرآن برقراری ارتباط با خدا را در کنار برقراری ارتباط با خلق ذکر کرده و در کنار دستور به اقامه نماز به عنوان سمبل ارتباط با حق، به پرداخت زکات به عنوان سمبل ارتباط عاطفی مالی با خلق فرمان داده است .

فرمان به انفاق، صدقه، قرض الحسنه، ایثار، تعاون به برّ و… همه و همه در راستای همین وظیفه انسانی و دینی است .امامان علیهم السلام در خدمت به خلق کوتاهی نمی کردند و آن را چون هدیهای ارزشمند از جانب خدا دوست می داشتند. چنانچه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هنگامی که خداوند اراده کند نسبت به جمعیتی نیکی نماید هدیه گرانبهایی برای آنها می فرستد، عرض کردند: چه هدیه ای؟ فرمود: میهمان که با روزی اش وارد می شود و گناهان میزبان را با خود می برد و بخشوده می شوند ».

شهر آشوب در بیان سیره امام رضا علیه السلام نقل می کند:

«روزی حضرت رضا علیه السلام وارد حمّام شد. مردی بدون آنکه حضرت را بشناسد از ایشان خواست تا او را کیسه بکشند و گفت: (دلکّنی) «مرا کیسه بکش» و آن حضرت بدون درنگ از این خدمت استقبال کرد ».

بر مؤمن لازم است در خدمت به خلق همه را به چشم عزیزترین نزدیکان خود ببیند و دست محبتّ بر سر همگان بکشد تا بتواند به مقام «محسنین» نائل آید. حضرت علی علیه السلام در تعریف «محسن» می فرمایند:

(المحسن من عمّ النّاس بالإحسان).غرر الحکم /ص 388

«محسن کسی است که به همه مردم احسان کند».

پوریای ولی می گوید:

تا توانی به جهان خدمت محتاجـان کن

بـه دمـی یــا درمی یا قدمی یا قلمی

اهل بیت علیهم السلام در آموزش خدمت خالصانه در این زمینه، از همگان گوی سبقت ربوده اند، بی جهت نیست که خداوند این خاندان را در قرآن با نام «السّابقون السّابقون» خوانده است .خدمت خالصانه ای که در قبال آن انتظار هیچ پاداش و یا حتی تشکّری نباشد، چنانچه وقتی اهل بیت علیهم السلام سه روز روزه گرفتند و در هر سه روز افطار خود را به مسکین، یتیم و اسیر دادند و با آب افطار نمودند زبان حالشان چنین بود و خداوند در وصف این خدمت خالصانه ایشان فرمود:

(إنمّا نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاءً و لا شکوراً)

«همانا، تنها به خاطر خدا شما را اطعام کردیم و (در مقابل) از شما هیچ پاداش و یا تشکّری نمی خواهیم ».

در کنار خدمت خالصانه، در روایات از کوتاهی در خدمت و یا منت گذاشتن پس از خدمت و احسان به عنوان آفات خدمت، به شدّت پرهیز داده شده است .

ابوهارون میگوید: من در خدمت امام صادق علیه السلام بودم که به چند تن فرمود: چرا شما ما را سبک می شمارید؟ «ما لکم تستخفّون بنا» پس مردی خراسانی برخاست و گفت: به خدا پناه می بریم از اینکه به تو یا چیزی از اوامر تو بی توجّه باشیم و آن را سبک انگاریم .امام علیه السلام فرمود: آری تو خود یکی از کسانی هستی که مرا سبک می شماری. او گفت به خدا پناه می برم از اینکه شما را سبک بشمارم. امام علیه السلام فرمود: وای بر تو! آیا نشنیدی فلانی وقتی که ما نزدیک جحفه بودیم به تو می گفت: مرا به مسافت یک میل سوار کن که به خدا وامانده ام؟ و به خدا سوگند تو به او نگاه هم نکردی و هیچ پاسخی به او ندادی و او را سبک شمردی .

«من استخفّ بمؤمنٍ فینا استخفّ و ضیع حرمة الله عزّوجلّ»

«هر کس مؤمنی را سبک شمرد، ما را سبک شمرده و حرمت خدای عزّوجلّ را تباه ساخته است».

حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر در خصوص پرهیز از منت گذاری فرمودند:

(و ایاک و المنّ علی رعیتک باحسانک أوالتّزیدّ فیما کان من فعلک…… فإنّ المنّ یبْطل الاحسان و التّزیدّ یذهب بنور الحقّ و…) 1نهج البلاغه /ص444

«مبادا هرگز با خدمت هایی که انجام داده ای بر مردم منت گذاری یا آنچه را انجام داده ای بزرگ بشماری… زیرا منتّ نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می برد و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش می گرداند».

گام 7
اصل یقین به نظارت امام رضا علیه السلام
شیعیان اهل بیت علیهم السلام و بویژه ذریهّ، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و منتسبان به این خانواده مانند روحانیان، مدّاحان و بویژه خادمان ایشان لازم است اهل مراقبت از خود و اعمال خود بوده و با تقوا و پرهیز از خطا، آبرویی برای اهل بیت علیهم السلام باشند؛ تحصیل این مهم و موفقیت در مراقبت از خود، نیازمند درک حضور و نظارت خدا و معصومین علیهم السلام در زندگی ،افکار، اخلاق و اعمال ماست .

رعایت ادب حضور خدا و امامان علیهم السلام در حرم اهل بیت علیهم السلام که محضر خاص خدا و اولیای الهی است از اهمیت ویژه ای برخوردار میباشد و در این میان خادمان به عنوان کسانی که همواره در این محضر خاص توفیق حضور و خدمت می یابند به رعایت ادب آن از دیگران سزاوارتر و اولی ترند .

حرم حضرت علی ابن موسی الرضا علیه السلام، محل حضور دائمی ملائکه الهی، ارواح مقدس انبیاء و اولیاء و کانون تجلّی روح ملکوتی امام رضاست. در دعای اذن دخول می خوانیم:

(اللهمّ إنی أعتقد حرمة صاحب هذا المشهد الشّریف فی غیبته کما أعتقدها فی حضرته و أعلم أنّ رسولک و خلفاؤک علیهم السّلام أحیاءٌ عندک یرزقون، یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردّون سلامی…)

«خداوندا، من به احترام صاحب این زیارتگاه شریف در زمان غیبت و پنهانیش اعتقاد دارم همانگونه که به زمان حضور وی معتقدم، (غیبت او برای من چون حضور اوست) و میدانم که پیامبرت و خلفای تو علیهم السلام زنده اند و نزدت روزی داده می شوند، جایگاه مرا می بینند، کلام مرا می شنوند و سلامم را پاسخ می گویند…"(مفاتیح نوین/ص219)

این عبارات بیانگر حیات معنوی امام و حضور و نظارت آن حضرت بر اندیشه، گفتار و رفتار ماست، تا آنجا که حتی جواب سلام ما را میدهند. بر این اساس لازم است با تقویت حسّ حضور در خویش، این نظارت امام بر زندگیمان را تصدیق و باور کنیم .

علاوه بر این شیعیان و زایران اهل بیت علیهم السلام و بویژه خادمان ایشان لازم است بدانند پرونده اعمال آنها هر هفته و بلکه هر روز به محضر امامان علیهم السلام عرضه می شود و معصومین علیهم السلام در صورت مشاهده عمل صالح در پرونده آنها، برایشان از درگاه الهی طلب فزونی توفیقات می کنند و در صورت مشاهده خطا ـ که البته برای یاران بسی اسباب شرمندگی است ـ برای آنان طلب مغفرت می کنند.

روایات متعددی گویای این حقیقت است که به چند نمونه آن اشاره می کنیم:

عبدالله بن أبان که در نزد حضرت رضا علیه السلام صاحب آبرو و مقام بود می گوید از امام رضا علیه السلام درخواست کردم که برای من و اهل بیتم دعا کنند، پس حضرت فرمودند: آیا من دعا نمیکنم؟ (و الله إنّ أعمالکم لتعْرض علی فی کلّ یومٍ و لیلةٍ) «به خدا سوگند روز و شب اعمال شما بر من عرضه میشود» راوی میگوید من این مطلب را بزرگتر و عجیب شمردم. پس حضرت به من فرمودند:آیا کتاب خدای عزوجل را نمیخوانی؟! «و قلْ إعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون» به خدا قسم مقصود از مؤمنون دراین آیه علی ابن ابیطالب علیه السلام است.

یعقوب بن شعیب می گوید از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه «و قل إعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون» پرسیدم حضرت فرمودند: «منظور از «المؤمنون» در این آیه ی شریفه ائمه علیهم السلام هستند».

سماعه می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: شما را چه می شود که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را ناخوش و اندوهگین می کنید؟ مردی گفت: ما او را ناخوش می کنیم؟! حضرت فرمودند:

(أما تعلمون أنّ أعمالکم تعرض علیه فإذا رأی فیها معصیةً ساءه ذلک فلا تسوءوا و سرّوه)

«مگر نمی دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می شود و چون گناهی در آن بیند، اندوهگین می کند؟ پس نسبت به پیامبر بدی نکنید و او را (با عبادات و طاعات خویش) مسرور سازید».

جلسه اول: تقسیم‌بندی ویژگی‌ها و ویژگی پرمشغله‌بودن در جوانان امروزی

اهداف
انتظار می‌رود فراگیر در پایان درس با مطالب زیر آشنا شود:

1. ویژگی‌های پایدار و ویژگی‌های متغیر

2. ویژگی پرمشغله بودن در جوانان امروزی

محتوای درسی
در ابتدای این دوره آموزشی ویژگی‌های دوره نوجوانی را به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌کنیم.

1. ویژگی‌های پایدار: این‌ها ویژگی‌هایی هستند که جوانان به طور کلی و فارغ از محیط، زمان و مکان دارا می‌باشند. تمامی ویژگی‌های نوجوانان امروزی بر پایه همین ویژگی‌های پایدار هستند. باید توجه داشت که این ویژگی‌ها همیشه وجود داشته و منحصر به نوجوانان امروزی نبوده و تفاوت‌ها و ویژگی‌های خاص نوجوانان در تمام دوره‌های تاریخی وجود داشته‌است. برای مثال در کتاب خاطرات عبدالله مستوفی (شرح زندگانی من) به برخی از این تفاوت‌ها اشاره شده است. حال آنکه این کتاب در دوره قاجاریه نگارش شده‌است.

2. ویژگی‌های متغیر: این ویژگی‌ها برخلاف ویژگی‌های پایدار منحصر به زمان و مکان و محیط زندگی نوجوان است. در بررسی شناخت نوجوانان امروزی، امروزی بودن نوجوانان همان انحصار به زمان و محیط است. برای مثال در دوره حاضر سرعت تحولات و اختراعات زیاد بوده و گردش اطلاعات و توسعه دانش بشری باعث می‌شود ویژگی‌های منحصر به این دوران اهمیت پیدا کند.

حال که تقسیم‌بندی مورد نظر انجام شد به توضیح ویژگی‌های نوجوانان امروزی می‌پردازیم.

پر مشغله بودن
منظور از پر مشغله بودن این نیست که نوجوان امروزی تمام ساعات و لحظات زندگی اش را مشغول کار است. برای مثال در نوجوان روستایی قدیم نوجوانان مجبور بودند مرتب کار کنند و این کارها عموما پیشه پدرشان بود. اما در نوجوان امروز پرمشغله‌بودن به معنی این است که نوجوان فراغت خود را از دست داده و دیگر خلوتی برای اندیشیدن ندارد. به عبارتی دیگر تمام لحظات زندگی نوجوان با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی پر شده و حتی اوقات تنهایی او را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای مثال در ساعات پایانی شب با گو.شی همراه خود مشغول بوده و با آن به خواب می‌رود و این‌که روز خودش را با آن آغاز می‌کند. کم شدن لحظات فراغت مضراتی دارد. مهم‌ترین اثر منفی این ویژگی کاهش تمرکز و قدرت تفکر در نوجوان است. به دلیل به هم ریختن آرامش و اوقات تنهایی او، فرصتی برای فکر به اهداف والای انسانی وجود ندارد. یکی دیگر از مواردی که باعث به هم ریختگی آرامش و عدم تمرکز نوجوانان می‌شود، حجم انبوه اطلاعات بی‌فایده‌ای است که با آن مواجه می‌شود. این اطلاعات و جذابیت‌های موجود در فضای مجازی باعث می‌شود که نوجوان از تفکر در مورد آینده خودش باز بماند. چنین چیزی باعث می‌شود که تفکرات رقیب در حوزه تفکر اسلامی از این فضا استفاده می‌کند. باید توجه داشت نوجوان باید در لحظاتی از روز به خود فکر کند و نباید مشغولیت دائمی باعث غفلت او از پرسش‌های اساسی زندگی شود.

چکیده
1. ویژگی‌های نوجوانان به دو دسته پایدار و متغیر تقسیم می‌شود. ویژگی‌های پایدار فارغ از زمان، مکان و محیط زندگی نوجوان بوده و سایر ویژگی‌های نوجوان بر پایه همین ویژگی‌هاست.

2. یکی از ویژگی‌های نوجوانان امروزی پر مشغله‌بودن آنان است. به این معنی که این افراد زمانی برای فکر کردن و اندیشه در مورد خود، آینده و اهداف خود ندارند.

3. اثر منفی مشغله زیاد در کنار بمباران اطلاعاتی باعث عدم تمرکز و از بین رفتن قدرت تفکر او و در نتیجه بازماندن از واکاوی ویژگی‌ها و اهداف والای انسانی می‌شود. در نتیجه او در روزمرگی غرق می‌شود.

گام 6
اصل حفظ وقف و بیت المال
یکی از مهمترین خصلتهای اهل بیت علیهم السلام دقت نظر در حفظ، تقسیم و استفاده از بیت المال بوده است. امامان علیهم السلام ضمن حفظ حقوق مردم و احترام به اموال عمومی، کمترین استفاده را برای خود و نزدیکان خود از بیت المال داشته اند و هیچ حقّی فراتر از قانون برای خود قائل نبودند و از هرگونه تصرّف بی مورد در ثروتهای عمومی و داراییهای حکومت دینی به شدّت پرهیز می کردند، زیرا اینکار را موجب تباهی دین، دنیا و عقوبتهای سخت آخرتی می دانستند. در سیره اقتصادی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام و علمای راستین دین موارد متعدّدی به چشم می خورد که بیانگر میزان دقتّ و اهتمام آن بزرگواران در رعایت و حفظ بیت المال و اموال عمومی می باشد .

آشنایی با این سیره مبارک، سخنان و جلوه رفتاری معصومین علیهم السلام و بزرگان دین برای همه از جمله کارگزاران و خدمتگزاران بارگاه امام رضا علیه السلام بسیار ضروری، مفید و درس آموز است. این جلوه های زیبای رفتاری را در چند موضوع میتوان پیگیری نمود:

پرهیز از استفاده شخصی از بیت المال و انتخاب ساده ترین زندگی اقتصادی

حضرت علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت ،در مدینه سخنرانی کرد و فرمود: «ای جماعت مهاجران و انصار! ای گروه قریش! بدانید که ـ به خدا قسم ـ تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سرپا باشد من از غنایم (و خراج) شما چیزی برای خود بر نمیدارم. آیا فکر میکنید؟ من که خودم و فرزندانم را محروم می کنم (و فقط به اندازه حقّشان به آنها میدهم) به شما عطا می کنم (و بیشتر از حق و حقوقتان به شما چیزی می دهم)؟ بیگمان میان سیاه و سفید به یکسان عمل خواهم کرد. در این هنگام (برادر امام) عقیل بن ابی طالب برخاست و گفت: مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود: بنشین، خدایت رحمت کند. کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟ تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان و تقوا! »

در بیان سیره اقتصادی حضرت علی علیه السلام از شعبی نقل شده که می گوید:

نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رحبه کوفه وارد شدم .ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مالها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش بر می گشت، من نزد پدرم رفتم و گفتم: نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا بدترین آنها را؟! پدرم گفت: پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم: علی بن ابیطالب، امیرمؤمنان علیه السلام را دیدم که این کار را میکند و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت: پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.

عدم حبس بیت المال و اموال عمومی

امام علی علیه السلام فرمودند:

«دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیزی (از بیت المال) را برای فردا نگه نمی داشت و ابوبکر نیز چنین می کرد. اما عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترها ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می کرد».

راوی، ضحّاک بن مزاحم، می گوید: علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و می فرمود: این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست، در حالی که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش میرود (و آن چه می چیند خودش می خورد.)

مجمع تیصی درباره ی حضرت علی علیه السلام می گوید:

مجمع تیمی: امام علی علیه السلام بیت المال را جارو میکرد و سپس در آن نماز می گزارد، به این امید که روز قیامت در حق او شهادت دهد که در آن مالی را از مسلمانان نگه نداشت.

فریفته نشدن به اموال عمومی

امام باقر علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام اموال را آورد و ترازوداران و زر سنجان را در برابر خود نشانید و کپه ای از زر و کپه ای از سیم درست کرد و فرمود: ای سرخها، و ای سفیدها، سرخ شوید و سفید شوید و غیر مرا بفریبید» .

دقت در صرفه جویی مصرف بیت المال

امام علی علیه السلام ـ در نامه ای به کارگزاران خود ـ فرمود:

«نوک قلمهایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لبّ مطلب را بنویسید و از زیاده گویی بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را بر نمی تابد».

بازگرداندن اموال غارت شده عمومی به بیت المال

امام علی علیه السلام ـ درباره زمین هایی که عثمان به بعضی بخشیده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند ـ فرمود:

«به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (و با همه گستردگی اش آن را تحمّل نکند) ظلم و بیداد بر او تنگتر آید!»

رعایت عدالت در تقسیم و توزیع اموال عمومی و توجّه به همه طبقات اجتماعی

امام صادق علیه السلام در پاسخی به سؤال از تقسیم بیت المال ـ فرمود: مسلمانان، فرزندان اسلام هستند در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتریهایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقّی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.

در اینجا مناسب است در کنار آشنایی با سیره اقتصادی اهل بیت علیهم السلام، نیم نگاهی نیز به دیدگاهها و اندیشه های امام رضا علیه السلام در این خصوص بیاندازیم و با جلوه های رفتاری آن حضرت بیشتر آشنا گردیم .

امام رضا علیه السلام فرمودند:

(إن الله یبغض القیل و القال و اضاعة المال و کثرة السّؤال)
«همانا خداوند جرّ و بحث و جدال و از بین بردن مال و پرسش بیش از حد را دشمن می دارد».

(لا یجتمع المال إلّا بخصالٍ خمسٍ: ببخلٍ شدیدٍ و أملٍ طویلٍ و حرصٍ غالبٍ و قطیعة الرّحم و ایثار الدّنیا علی الآخرة)

«مال جمع نمیشود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی طولانی، آزمندی غالب، قطع رحم کردن و ترجیح دادن دنیا بر آخرت ».

(السّخی یأکل من طعام النّاس لیأکلوا من طعامه و البخیل لا یأکل من طعام النّاس لئلاّ یأکلوا من طعامه)

«سخاوتمند غذای مردم را می خورد تا غذایش را بخورند و بخیل غذای مردم را نمی خورد تا از غذایش نخورند ».

«هر کس با روزی کم از خداوند راضی شود، خداوند نیز با عمل اندک، از او راضی شود… کسی که به اندک از حلال رضایت دهد، مخارج او سبک میشود، خانوادهاش خوش و خرّم زندگی می کنند، خداوند او را با درد و دوای دنیا آشنا میکند و وی را با سلامت از دنیا بیرون می برد».

از یعقوب نوبختی روایت شده است که گفت: مردی به امام رضا علیه السلام رسید و گفت: به قدر مروّتت چیزی به من بده! امام علیه السلام فرمود: قدرت این کار را ندارم؛ عرض کرد به قدر مروّت من بده! امام علیه السلام فرمود: حالا درست شد، سپس به غلام خود فرمود دویست دینار به او بدهید.

علی بن شعیب گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم ،فرمود علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ عرض کردم: سرور من! شما بهتر میدانید، فرمود: آن کسی که زندگی دیگری در پرتو زندگانی او خوش باشد. علی! زندگی چه کسی از همه بدتر است؟ گفتم: شما داناترید فرمود: کسی از همه بدتر است که دیگری در سایه اش نیاساید… علی! بدترین مردم کسی است که خیرش به کسی نرسد، غذایش را تنها خورد و غلامش را شلاّق زند.

گام 5
اصل عطرافشانی فضای حرم به نور علم
همچنانکه استفاده از عطر هنگام تشّرف به زیارت معصومین علیهم السلام از جمله آداب زیارت است و همچنانکه نظافت و تطهیر اماکن مقدّس از آلودگیهای ظاهری برای استفاده بهینه عبادتگران، رسالت انبیاست چنانچه ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام مأمور تطهیر خانه خدا برای استفاده زایران بیت الله بودند ،معطّر نمودن جان به عطر و نور علم و معطر کردن فضای حرم و قلوب زائران به نور علم از بزرگترین رسالتهای خادمین آستان اهل بیت علیهم السلام خدّام حرم امام رضاست .

آری روشن کردن چراغ دل دوستان اهل بیت علیهم السلام به نور علم و معرفت از روشن نگاه داشتن چراغ حرم مهمتر است و این مهم محقّق نخواهد شد مگر در دو گام: اول علم آموزی و معرفت افزایی خود خادمان حرم و دوم تعلیم علم به دیگران .

امام رضا علیه السلام فرمودند:

(لو علم النّاس محاسن کلامنا لاتّبعونا)

«اگر مردمان زیبایی کلام ما ( اهل بیت) را می دانستند هر آینه از ما پیروی می کردند».

ناگفته پیداست اهمیت زیارت معصومین علیهم السلام به خاطر تقویت محبتّ و تبعیت در زایران است و امام رضا علیه السلام شرط این تبعیت را آگاهی مردم از معارف شیرین اهل بیت علیهم السلام میدانند و در این میان نقش خادمان به عنوان یک حلقه واسطه بسیار مهم به نظر می رسد.

خادمان حرم موظفند با کسب معرفت و معرفت افزایی در زائران، زمینه تبعیت هر چه بیشتر زائران از امامان خویش را فراهم سازند و جام زلال معارف آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به کام عطشان دوستان این خانواده برسانند و همواره در نظر داشته باشند که خدمت به روح و انسانیت انسانها از خدمت به جسم و دنیای انسانها، بسی والاتر و ارزشمندتر است، مهمترین رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت به خلق خداست و بر این اساس خداوند مردم را به علم آموزی در دین در محضر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمان میدهد و میفرماید:

«چرا از هر گروهی، طایفه ای از آنان (به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم) کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنان را بیم دهند.»

از جمله مهمترین انگیزه های زائران و مشتاقان اهل بیت علیهم السلامدر زمان حیات ایشان نیز، علم آموزی و بهره مندی از معارف ناب معصومین علیهم السلام بوده است و تاریخ گواهی می دهد که چه بسیار افرادی که از دوردست ترین نقاط برای کسب علم به محضر اهل بیت علیهم السلام شرفیاب می شدند .

حدیث سلسلةالذّهب سند روشنی بر این مدّعاست که طی آن امام رضا علیه السلام در هنگام عبور از نیشابور و تقاضای ارادتمندان مبنی بر بیان کلامی به عنوان هدیه، آن را ایراد فرمودند.

در همین خصوص و در بیان سیره نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که روزی حضرتش با ورود به مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم دو حلقه از اصحاب خود را دید که یکی مشغول عبادت و حلقه دیگر مشغول مذاکره علمی بودند. حضرت با دیدن این صحنه فرمودند:

(کلاهما خیرٌ و لکن بالتّعلیم ارسلت)

«کار هر دو گروه خوب است، امّا من برای آموختن و تعلیم فرستاده شده ام».و آنگاه در میان حلقه مذاکره علمی نشستند .

این داستان به خوبی بیان کننده رسالت مسجد و اماکن مذهبی است که باید محوریت آنها براساس علم آموزی و تعلیم باشد و حرم امام رضا علیه السلام نیز به عنوان یکی از متبرّکترین بقعه ها و مراکز عبادت لازم است این رسالت را دنبال کند و خادمان حرم به عنوان عوامل اجرایی معنویات اهل بیت علیهم السلام و امام رضا علیه السلام باید در تحقق این مهم نقش بسزایی ایفا کنند .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مقام پرسش و پاسخ و جواب به ابوذر درباره برتری علم بر ذکر فرمودند:

«یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خداوند از هزار شب عبادتی که هر شبش انسان، هزار رکعت نماز بخواند ،محبوبتر است، یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خداوند از هزار جنگ در راه خدا و ختم تمام قرآن محبوبتر است، ابوذر گفت: ای رسول خدا! آیا یک ساعت مذاکره علمی از خواندن تمام قرآن بهتر است؟! پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای ابوذر! یک ساعت نشستن برای مذاکره علمی، نزد خدا از دوازده هزار ختم قرآن، محبوبتر است، بر شما باد به مذاکره علمی، چرا که شما با علم، حرام را از حلال باز می شناسید، ای ابوذر یک ساعت نشستن در جلسه مذاکره علمی، برای تو از یکسال عبادت که روزهایش را روزه دار و شبهایش را به عبادت مشغول باشی، بهتر است…»

از اینرو ضمن ارج نهادن به تلاشهای خالصانه خادمین آستان قدس رضوی، نسبت به سامان بخشیدن امور عبادی و انتظامی حرم، لازم است این عزیزان نسبت به فرهنگی ساختن فضای حرم و آماده سازی بستر علم آموزی تلاش افزونتری داشته باشند تا همچنانکه زائران با ورود به حرم، عطر ملکوتی ذکر ولایت را استشمام میکنند، احساس دومی هم در آنان نسبت به فضای علمی و معرفتی حرم بیدار شود .

تشکیل حلقه های علمی و مذاکره علمی درباره اصول و فروع دین و تبدیل حرم به بزرگترین دانشگاههای تربیتی با بیشترین و علاقمندترین دانش پژوهان توسط برنامه ریزان و خادمان حرم به عنوان مدرسان و مربیان دلسوز این مکان ،امری مهم و حیاتی به نظر می رسد .

در یک نگاه کلّی می توان دلایل لزوم و اهمیت فرهنگی نمودن فضای حرم را اینگونه برشمرد:

1- سنتّ و شیوه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم تشکیل هسته های علمی بوده است.
2- پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در مسجد و بیوت خود به پاسخگویی سؤالات مردم می پرداختند .
3- معصومین علیهم السلام نسبت به علم آموزی و تشکیل جلسات علمی و دینی تأکید فراوانی داشتند .
4- امام رضا علیه السلام همواره پاسخگوی سؤالات مردمی بودندو حتی در مناظره با سران مکاتب دیگر برای آگاهی بخشی شرکت فعّال داشتند .
5- مشکل عمده بسیاری از زائران و مجاوران حرم ،جهالت، ضعف آگاهی های دینی و کمی معرفت نسبت به دین و امامان خویش است و فرصت زیارت بهترین زمان برای درمان این مشکل دوستان علی ابن موسی الرّضا علیه السلام به شمار می رود .
6- در مجموع روایات اهل بیت علیهم السلام به برتری و اولویت علم بر ذکر و عبادت تأکید شده است .
7- در زمان حیات اهل بیت علیهم السلام بیشترین مراجعه مردم برای علم افزایی و یافتن پاسخ پرسشهای خود بوده است .
8- اشتغال به ذکر و عبادت بدون پشتوانه علم و معرفت به آسیب هایی نظیر غلوّ، غرور یا تحجّر و… منجر می شود .
9- علم همچون ذکر، خود به تنهایی از بزرگترین عبادات بوده و عامل تقرب به خداست.

گام 4
اصل انضباط بخشی و نظم آفرینی
از آنجا که آستان قدس رضوی در طول دهه های اخیر و با توجه به استقبال بی نظیر زایران، گسترش زیادی پیدا کرده است، اداره و مدیریت آن نیاز به سازماندهی کلان، منظم و با برنامه دارد، برنامه ای جامع که همه نیازمندیها و مطالبات زائران در آن به شایستگی در نظر گرفته شده باشد.

به همین دلیل وجود یک سلسله مراتب کاری و اداری و پایبندی به نظم تشکیلاتی برای این مدیریت ضروری به نظر میرسد .

وجود کمترین ضعف تشکیلاتی و کوچکترین نقص اجرایی، سبب بدبینی زائران و میهمانان امام رضا علیه السلام به این آستان مقدّس میشود و ناگفته پیداست همین نقطه تاریک در برخی موارد سبب محروم شدن میهمانان از برکات زیارت می گردد .

حضرت علی علیه السلام در اهمیت نظم می فرمایند:

(اوصیکم بتقوی الله و نظم أمرکم)

«شما را به تقوی الهی و نظم در کارهایتان وصیت می کنم».

نظم در لغت یعنی به رشته درآوردن دانه های مروارید و به معنای آراستن و مرتب نمودن هم می آید و در اصطلاح اخلاقی به معنای مرتبّ نمودن امور زندگی و آراستن کارها به برنامه ریزی با توجّه به عنصر زمان و اولویتها و نیازها می باشد.

خدّام که در این دریای خروشان رحمت و ولایت مانند مروارید می درخشند لازم است با پایبندی به ضوابط و قوانین کار تشکیلاتی، برای هر چه بهتر اداره شدن امور حرم با یکدیگر همکاری و هماهنگی داشته باشند و با رعایت نظم و نظم بخشی به امور حرم و زایران، فضای مناسبی را برای استفاده زایران و مجاورین فراهم آورند .

از اینرو حاکمیت نظم بر همه امور حرم و رعایت آن از سوی خادمان و حرمبانان رضوی، علاوه بر کسب رضایت صاحبخانه و اهل بیت علیهم السلام، میتواند الگوی مناسبی برای سایر خدّام اهل بیت علیهم السلام، در دیگر اماکن متبرکه و زایران آن حضرت در همه ابعاد فردی و اجتماعی زندگی باشد و در کنار ارائه این الگو، دعوت به نظم و رعایت حقوق دیگران، از جمله مهمترین تذکرات خدّام حرم به زائران به شمار می آید .رعایت نظم بویژه در انجام مراسم عبادی مانند: نماز جماعت، دعا، عزاداری و… از جایگاه ممتازی برخوردار است و یکی از اسرار وضع زمان، مکان و آداب خاص برای هر عبادت، نظم بخشی و جلوگیری از پراکندگی و بی نظمی میباشد .نظم در عبادت، بویژه در نماز جماعت از مواردی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به آن اهتمام و عنایت ویژه ای داشتند تا حدّی که علاوه بر تذکرات لسانی، شخصاً به تنظیم صفوف جماعت قبل از اقامه نماز مشغول میشدند. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمودند:

(یا أیهّا النّاس اقیموا صفوفکم و امسحوا بمناک بکم لئلاّیکون فیکم خللٌ و لا تخالفوا فیخالف الله بین قلوبکم، ألا و انی أراکم من خلفی)

«ای مردم صفهای (نماز جماعت) را منظم و مساوی کنید و دوش به دوش بایستید تا فاصله و جدایی میان شما نیافتد و نامرتب نباشید که خداوند دلهای شما را از یکدیگر دورگرداند و بدانید که من شما را از پشت سر می بینم که چگونه نظم را در صف های جماعت برقرار می کنید.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

«صفوف (نماز) را بیارائید و صورتهایتان را برابر کنید».

«برترین شما، کسانی هستند که شانه هایشان به یکدیگر نزدیکتر باشد».

امام علی علیه السلام میفرمایند:

«وقتی میبینید جایی از صفهای نماز در آن خللی یافته یا بازمانده و فاصله پیدا شده، آن را پر کنید».

«جاهای خالی در صفوف را ببندید، هر که می تواند که صف اول را کامل کند و صف های بعد از آن را، پس چنین کند چرا که این کار را، پیامبرتان دوست می دارد و صفوف(نماز) را کامل کنید، چرا که خدا و ملائکه او دائماً بر کسانی که صفوف را کامل می کنند درود می فرستند».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

«صفوف (نماز) را منظم کنید و شانه هایتان را با هم برابر کنید و بین آنها فاصله نیندازید که دچار اختلاف می شود و شیطان بین شما جا می گیرد».

همچنین در نظم بخشی به صفوف گاهی خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اقدام می فرمودند. نعمان می گوید:

(کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یسوّی صفوفنا کأنها یسوّی بها القداح…)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صفوف (نماز) ما را طوری منظم می کرد که گویی تیرها را (در تیردان) مرتبّ می کند».

ابن مسعود نیز در این باره می فرمایند:

«رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز به شانه های ما دست می کشید و می فرمود: یکسان بایستید و از هم جدا مشوید که دلهای شما از هم جدا می شود».

مصادیق نظم در حرم عبارتند از:

ایجاد نظم در برگزاری مراسمات
ایجاد نظم در صفوف نماز جماعت
ایجاد نظم در مسیر رفت و آمد زوّار
نظم در لباس و آراستگی
نظم در حضور به موقع و به مقدار نیاز خدام
نظم در چینش قرآنها، کتب ادعیه و جامهری ها
....

گام 3

اصل تطهیر (نظافت، بهداشت) و آماده سازی حرم

از جمله وظایف خادمان حرم، تطهیر، نظافت و آماده سازی حرم برای بهره برداری و استفاده زائران و مجاوران می باشد .قرآن کریم یکی از وظایف حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیه السلام را آماده سازی حرم أمن الهی برای زائران کوی دوست بر می شمارد، زائرانی که برای طواف، اعتکاف، رکوع و سجود راهی این سرزمین شده اند.

(… و عهدنا إلی ابراهیم و اسماعیل أن طهّرا بیتی للطّائفین و العاکفین و الرّکّع السّجود)

«.....و به ابراهیم و اسماعیل تکلیف کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و راکعان و ساجدان، پاک و پاکیزه کنید».

از این آیه شریفه معلوم می شود که آماده سازی حرم و تطهیر آن برای عبادت و زیارت کار انبیای الهی است و خادمان حرم در این أمر دنباله رو سیره انبیای عظام الهی اند. در تفسیر نمونه، ذیل این آیه شریفه آمده است:

«منظور از طهارت و پاکیزگی در اینجا چیست؟ بعضی گفته اند: طهارت از لوث وجود بتها. بعضی گفته اند از آلودگیهای ظاهری و مخصوصاً از خون و محتویات شکم حیواناتی که قربانی میکردند، زیرا بعضی از ناآگاهان چنین اعمالی را انجام میدادند و بعضی گفته اند طهارت در اینجا به معنای خلوص نیت بنای این خانه توحید است. ولی هیچ دلیلی ندارد که ما مفهوم طهارت را در اینجا محدود کنیم ،بلکه منظور پاک ساختن ظاهری و معنوی این خانه توحید از هرگونه آلودگی است و لذا در بعضی از روایات می خوانیم که این آیه تعبیر به پاکسازی از مشرکان شده و در بعضی دیگر از روایات به شستشوی بدن و پاکیزگی از آلودگی ها اشاره میکند.»

گام 2
اصل آشنایی با آداب ضیافت معنوی
براساس روایات و متون ادعیه و زیارتنامه ها، زائران حرم رضوی علیه السلام به عنوان میهمانان حضرت رضا علیه السلام بلکه میهمانان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و بالاتر از آن میهمانان خدا به شمار میروند و این بزرگواران میزبان اصلی بوده لکن خدّام محترم حرم، به نیابت از آن حضرت وظیفه میزبانی زائران را بر عهده دارند .

در اینجا به ذکر چند شاهد مبنی بر میهمان بودن زائران میپردازیم تا میهمان بودن زائران اهل بیت علیهم السلام از منظر روایات و ادعیهّ معصومین علیهم السلام روشن تر شود:

در زیارت حضرت علی علیه السلام، که در روزهای یکشنبه وارد شده است، زائر خود را میهمان آن حضرت می شمارد و خطاب به حضرتش عرضه م یدارد:

(یا مولای یا أمیرالمؤمنین هذا یوم الأحد و هو یومک و باسمک و أنا ضیفک فیه و جارک فأضفنی یا مولای و أجرنی فانکّ کریمٌ تحبّ الضّیافة و مأمورٌ بالأجارة فافْعل ما رغبْت إلیک فیه)

«ای مولای من! ای امیرالمومنین، امروز یکشنبه است و آن روز تو و به نام توست و من در این روز میهمان تو هستم و به تو پناه آورده ام، پس مرا به میهمانی بپذیر و پناهم ده ای مولای من، چه آنکه تو کریمی و میهمانی دادن را دوست میداری و (از جانب خدا) به پناه دادن (به بندگان) مأموریت یافته ای، پس آنچه را مشتاق آنم درباره من انجام ده…»

امام صادق علیه السلام در روایتی و در راستای بیان آداب میزبانی ،میهمان را زایر و میزبان را مزور خوانده اند:

(إنّ الزّائز إذا زار المزور فأکل معه، ألقی عنه الحشمة…)
«همانا زائر (میهمان) چون مزور (میزبان) را زیارت (ملاقات) کرد لازم است میزبان با او غذا بخورد و هیبت را از خود دور نماید (تا میهمان احساس راحتی کند).… »پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر تازه واردی به شهر و مکانی را، میهمان اهل آن مکان می شمارند و می فرمایند:

(اذا دخل الرّجل بلدةً فهو ضیفٌ علی من بها من أهل دینه حتّی یرحل عنهم…)

«وقتی کسی بر اهل شهری وارد می شود میهمان هم دینان خود از آن دیار است تا زمانی که از نزد آنان برگردد…»

همچنین در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که اگر کسی به دیدار برادر ایمانی خود برود نه تنها زائر او که زائر و میهمان خود خدا هم محسوب می شود:

(من زار أخاه فی بیته قال الله عزّوجلّ له: أنت ضیفی و زائری علی قراک و قد اوجبت لک الجنّة بحبّک إیاه)

«هر کس برادر دینی اش را در خانه او زیارت کند ،خداوند عزّوجّل درباره اش می فرماید: تو میهمان منی و بر من است پذیرایی از تو و همانا بهشت را برای تو واجب کردم به خاطر اینکه برادر دینی ات را دوست می داری ».

در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند چون حضرت علی علیه السلام حدّ سرقت را درباره دزدان سابقه داری اجرا کرد، آنان را میهمان خواند و دستور اکرام و اطعام آنان را صادر فرمود:

(أتی امیرالمؤمنین علیه السلام بقومٍ لصوصٍ قدْ سرقوا فقطع أیدیهم منْ نصف الکفّ و ترک الابهام و لم یقطعْها و أمرهم أن یدْخلوا إلی دار الضّیافة و أمر بأیدیهم أنْ تعالج فأطْعمهم السّمْن و العسل و اللّحم حتّی برءوا فدعاهم…)

«گروهی از دزدان با سابقه دزدی را نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند. حضرت دستهایشان (انگشتانشان) را بریدند و انگشت ابهام را باقی گذاشتند و آن را قطع نکردند و دستور دادند که آنها را به اتاق پذیرایی و میهمانی داخل کنند و سپس به کارگزاران خود دستور داد که آنها را معالجه کنند، آنگاه از روغن و عسل و گوشت به آنها خورانید تا اینکه خوب شدند و سپس دعایشان کرد و…»

بر این اساس لازم است خادمین حرم که وظیفه خدمتگزاری به زائران را بر عهده دارند همه زائران را به عنوان میهمانان امام رضا علیه السلام و بلکه میهمانان خدا، مورد اکرام و پذیرایی قرار دهند و ضمن آشنایی با آداب میزبانی و رعایت این آداب نسبت به خیل عظیم میهمانان حرم، وظیفه خدمتگزاری خویش را به جای آورند.

آداب میهمانداری عبارتند از:

اکرام میهمان قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:(من لم یکرم ضیفه فلیس من محمّدٍ و لا من ابراهیم)
«کسی که مهمانش را اکرام نکند از (امّت) محمّد و ابراهیم نیست»

عن الصادق علیه السلام: قال ممّا علّم رسول الله فاطمة أنْ قال (منْ کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلْیکْرمْ ضیفه)

«از چیزهایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه زهرا علیه السلام تعلیم داد این بود که فرمود: هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد بایستی میهمانش را اکرام نماید ».

خدمت به میهمان قال علی علیه السلام:(ثلاث لایستحْیا منهنّ: خدمة الرّجل ضیفه…)
"سه چیز است که از آنها نباید شرم و حیا کرد، یکی اینکه مرد مهمان خود را خدمت کند…"

پذیرایی و احسان عملی
قال رسول الله: إنّ منْ مکارم الأخلاق إقراء الضّیف «از مکارم اخلاق، میهمان نوازی و احسان به میهمان است».

البته مقام میهمان که حبیب خدا خوانده میشود بسیار بالاست و برعکس تصوّر عموم مردم، لطف میهمان بر میزبان از احسان میزبان بر او بیشتر است، در روایتی در این خصوص می خوانیم:

أبی محمد وابشی میگوید: نزد امام صادق علیه السلام گفتگوی یاران ما شد و من گفتم صبحانه و شامی نخورم مگر اینکه از آنها دو و سه و کمتر و بیشتر، همراه من باشند، آن حضرت فرمود: فضل آنها بر تو بزرگتر است از فضل تو بر آنها، گفتم: قربانت گردم چگونه؟ با اینکه من از خوراکم به آنها بخورانم و از مال خود خرجشان کنم و خانواده ام به آنها خدمت کنند؟ فرمود: راستش این است که چون به تو وارد شوند روزی بسیاری از خدای عزّوجّل بر تو وارد کنند و چون بیرون روند ،با آمرزش تو، بیرون روند.

انتظار میهمان
حضرت علی علیه السلام بسیار میهمان را عزیز می شمرد و چون میهمانی بر او وارد نمی شد، محزون میگشت و چون یاران ایشان را محزون می یافتند و از علّت حزن آن حضرت می پرسیدند ، می فرمود:

(لسبعٍ أتتْ لم یضفْ إلینا ضیفٌ)

«زیرا هفت روز است میهمانی بر من وارد نشده است».

استقبال با رویی گشاده
اولین قدم در پذیرایی و اکرام میهمان استقبال از او با چهره ای گشاده و لبخندی بر لب است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

«گشاده رویی نخستین پذیرایی از میهمانان است».

کار نکشیدن از میهمان
باید توجه داشت کار کشیدن از میهمان امری ناپسند بوده که در سیره اهل بیت علیهم السلاممورد مذمّت قرار گرفته است.

عبید بن ابی عبدالله بغدادی نقل میکند: میهمانی بر امام رضا علیه السلام وارد شد. شب نزد حضرت علیه السلام نشسته بود و حضرت با او سخن می گفت که چراغ دگرگون شد و مرد دست خود را دراز کرد تا آن را درست کند. امام مانع شد و خود در درست کردن آن پیشدستی کرد و سپس به او فرمود:

(إناّ قومٌ لا نستخْدم أضْیافنا)

«ما جماعتی هستیم که از مهمانانمان کار نمی کشیم».

هدیه دادن به مهمان هنگام بازگشت
یاری نکردن میهمان در برگشتن او
حریر بن عبدالله روایت کرده که جماعتی از قبیله جهینه بر امام صادق علیه السلام وارد شدند و آن حضرت آنان را ضیافت کرد ،چون خواستند از محضرش مرخص شوند، امام صادق علیه السلام دستور داد تا برای آنان توشه مسافرت ببندند و به آنان صله داد و بخشش نمود، لیکن به غلامان خود فرمود که در بستن بارهایشان به آنان کمک نکنید. چون میهمانان از مقدمات حرکت فارغ شدند و برای خداحافظی خدمت آن حضرت آمدند، عرضه داشتند: یابن رسول الله! ما را ضیافت کردی و خوب از ما پذیرایی نمودی، پس چرا در آخر به غلامان خود دستور دادی تا در بستن بارها به ما کمک نکنند؟ حضرت فرمود:

(إناّ أهل بیتٍ لا نعین أضیافنا علی الرّحلة من عندنا)

«ما اهل بیت مهمانان را برای رفتن از نزد خود یاری نمی کنیم».

گام 1
اصل خدمت در بیوت الهی و مکانهای مقدس
از  جمله سنتّهای تاریخی در زندگی انبیاء و اولیای الهی ،خود سپاری و وقف وجود خود و یا فرزندان خود برای خدمت به سرزمینهای مقّدس و آبادانی ظاهری و باطنی این سرزمینها و رونق بخشیدن به فضای معنوی مساجد و  عبادتگاهها  می باشد .حضرت ابراهیم از انبیای بزرگی است که برای عمارت و آبادانی  خانه خدا، به همراه  خانواده اش از بیت المقّدس به شهر مکّه نقل مکان نمود و با معماری کعبه و گماردن  خانواده اش به عنوان محافظان و خادمان حرم أمن الهی ،موجبات آبادانی این دیار مقدّس را فراهم آورد. قرآن از زبان ابراهیم علیه السلام در این خصوص  می فرماید:
«خداوندا من خانواده و فرزندم را در این سرزمین  بی آب و علف در کنار خانه محترمت سکونت دادم تا نماز را برپا دارند».
که این نقطه عطف، آغازی مبارک شد برای رونق گرفتن خانه  خدا و فراهم آمدن بستری برای زیارت و عبادت زائران کوی یار ، و خداوند وظیفه تدارک امکانات و تطهیر حرم جهت استفاده زائران، عبادتگران و معتکفان را بر عهده دو پیامبرش یعنی حضرت ابراهیم و اسماعیل علیه السلام قرار داد و فرمود:
«و عهد کردیم با ابراهیم و اسماعیل که:  خانه مرا تطهیر کنید برای طواف کنندگان، معتکفان، رکوع کنندگان و  سجده کنندگان»
همچنین قرآن، سنتّ مبارک وقف فرزند برای خدمت به عبادتگاه و  خانه  خدا را سیره آل عمران  می شمارد و از قول مادر حضرت مریم علیها السلام، همسر عمران نبی  می فرماید:
«به یاد آور زمانی را که همسر عمران گفت: خداوندا؛ من آنچه را که در رحم دارم، برای تو نذر کردم که برای خدمت به (خانه) تو، آزاد باشد، از من بپذیر که شنوا و دانایی »به  گفته  این آیه مادر مریم نذر کرد فرزند خود را به منظور خدمت به بیت المقّدس وقف معبد کند و فرزندش را نیز بر همین اساس «مریم» (عابده) نامگذاری کرد، هر چند این سنتّ امروز منسوخ شده، امّا خادمان افتخاری حریم  اهل بیت علیهم السلام به نوعی، به اختیار خود از همین سنتّ تبعیت  کرده اند .
تاریخ در همین خصوص، مقام کلید داری بیت الله الحرام و خدمت به حجّاج را از جمله  برجسته ترین امتیازات و افتخارات اعراب، حتی قبل از اسلام  می شمارد .
خادمان آستان مقدّس رضوی علیه السلام نیز در حقیقت به تبعیت از همین سنتّ، خود را وقف خدمتگزاری به آستان مقدّس  اهل بیت علیهم السلام  نموده اند.
در میان انواع خدمت،  سقایت و آبرسانی در مکتب  اهل بیت علیهم السلام از جایگاه  ویژه ای برخوردار است. سقایت و سیراب کردن تشنگان یکی از فضیلت های فراموش شده و از جمله بهترین عبادات و خدمات به بندگان خداست .
قرآن کریم یکی از خدمات لازم به زایران  خانه خدا را سقایت و سیراب کردن تشنگان  می شمارد و  می فرماید: (أجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله)
هر چند این آیه در مقام مقایسه بین سقایت حاجیان و آبادانی مسجد الحرام از یک سو و جهاد فی سبیل الله بر مبنای ایمانی استوار از سوی دیگر،  این دو را غیر قابل قیاس شمرده و جهاد را به مراتب برتر و ارزشمندتر  می شمارد، امّا همین مقایسه نشانگر میزان اهمیت این مسئولیت (سقایت) در صدر اسلام بوده و اینکه مسلمین تا چه حد به کسب این مقام اهمیت  می داده اند .
در روایات در خصوص سقایت آمده است:
امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«خدای تبارک و تعالی خنک کردن جگر تشنه را دوست دارد. هر که جگر  تشنه  حیوان یا جز آن را سیراب کند خداوند او را در روزی که هیچ  سایه ای جز  سایه  او نیست در  سایه عرش خود درآورد».
«هر که به تشنه کامی آب بنوشاند خداوند او را از شراب سر به مهر بهشتی بنوشاند».